آشنایی با هنر گلیم بافی

گلیم(rug) مانند جاجیم دست بافته ای ساده است از تار (پنبه یا پشم) و پود (پشم) که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار افراشته، بافته شده که هر منطقه طرح مختص به خود را دارا است و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشته است. به طور کلی گلیم یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون پرز یا خواب گره خورده است. نام گلیم در زبان های مختلف، با انواع گوناگون آورده شده است. به علاوه صاف بافی به شکلی در همه ی جهان، از آمریکا تا اسکاندیناوی و اندونزی یافت می شود.

گاهی شباهت هایی در بافت این تولیدات وجود دارد. اما نظمی که ناشی از مواد و فنون کار است، اغلب موجب شباهت های بارزی در نقش ها می شود. علی رغم این که تا چند دهه ی اخیر گلیم، بافته ی عشایری نازلی تلقی می شد، اما امروزه شاهد گرایشی که مردم به دلیل جنبه های تزیینی آن، به سمت گلیم دارند، هستیم، لذا، امروزه انواع گلیم در سراسر دنیا طرفداران خود را دارد. مهم است که بدانید گلیم با زیلو و جاجیم تفاوت دارد. گِلیم یا پَلاس یکی از انواع صنایع دستی زیراندازی و پوششی است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند یا دیگر چهارپایان اهلی بافته می شود.

گلیم به شکل سنتی اش، معمولاً برای پوشاندن زمین، دیوار یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می شود ولی امروزه به عنوان یک پوشش مدرن برای خانه های شهری نیز خریداری می شود. رنگ های استفاده شده در گلیم سنتی، گیاهی هستند. گاهی گلیم ها را برای جلوه بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستشو می دهند.

گلیم بافی چیست؟

تاریخچه گلیم به زمان های بسیار دور برمی گردد. تقریبا می توان گفت که گلیم بافی یکی از اولین هنرها و #صنایع دستی انسان ها به حساب می آید. البته باید این موضوع را بدانید که هنوز مشخص نیست اولین بار در کجا و توسط چه قوم و قبیله بافته شده است، ولی در این میان اسناد و مدارکی است که توسط باستان شناسان(archaeologist) جمع آوری شده نشان می دهد که اولین آثار پرورش بز و گوسفند و ریسیدن پشم و موی آنها در فلات ایران و مکان هایی مانند غار های جنوب شرقی مازندران (نزدیک بهشهر امروزی) در هشت هزار سال پیش رایج بوده است.

همچنین در این منطقه یک تکه پارچه هشت هزار ساله که از موی بز بافته شده، کشف شده است. اما به هر حال با تمامی اسناد و مدارک نمی توان تاریخ دقیقی برای بافت اولین گلیم پیدا کرد، اما با وجود قدیمی ترین فرش کشف شده در دنیا که پازیریک نام دارد متعلق به سال های ۳۵۰ تا ۵۰۰ هجری قمری می باشد.

دلیل باقی نماندن گلیم های اولیه این است که این محصولات عمر زیادی مانند صنایع سنگی به جامانده از ۲۰۰۰ سال پیش ندارد و به عبارتی در معرض فرسایش بیشتری هستند. با تمام این گفته ها طبق نظر کارشناسان و نتیجه هایی که می توان گرفت گفته می شود که قبل از بافت فرش، بافت گلیم بوده ولی تاریخ احتمالی آغاز بافت گلیم به ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی گردد.

مواد اولیه گلیم

این بافته زیبا از دوران قدیم با نخ های خامه پشمی بافته می شد که از پشم گوسفند یا موی بز به دست آمده بود، پس از گذشت زمان نخ پنبه ای هم به بافت گلیم اضافه شد و امروزه گاهی با نخ های مصنوعی مانند: اکرلیک، کرومی و آنیلینی هم بافته می شود. هم چنین رنگ های کار شده در انواع سنتی ، همیشه طبیعی بوده است اما امروزه از مواد و رنگ شیمیایی هم استفاده می شود.

طرح های استفاده شده در انواع این بافته ها عموما نقش هایی هندسی هستند که اشکال مختلفی دارند ، مانند: سه گوش، لوزی، شش گوش و چهارگوش.

البته نقوش اصیل و سنتی زیادی زینت بخش چهره گلیم ایرانی می شوند که گاهی شکل حیوانات و طبیعت را به خود می گیرند و گاه ترمه و گل و بوته هستند. طرح های مختلف استفاده شده در این هنرها بستگی به نوع و منطقه ای دارد که در آن بافته می شوند.

برای آشنایی با هنر پارچه بافی می‌توانید مقاله مربوط به آن را مطالعه کنید.

انواع گلیم

گلیم های ایرانی را می توان در سه گروه تقسیم بندی کرد:

• گلیم ساده یا دورو یا تخت (Flat Kilim)
• گلیم یک رو یا سوماک (Sumak Kilim)
• گلیم های خاص یا گلیم های یک رو ولی غیرسوماک

طرح گلیم ساده

گلیم های ساده یا دورو یا تخت که برای بافت آنها از روش پودگذاری استفاده می شود. ضخامت کمتری در مقایسه با انواع دیگر گلیم دارد. نگاره های دو روی گلیم یکسان است و در نهایت از دو سمت (پشت و روی) آن می توان استفاده کرد.

گلیم های قشقایی، گلیم های سنه و بیجار در کردستان و مسند و گلیم های ساده در اردبیل، گلیم های سمنان، زنجان و… در این گروه قرار دارد. این نوع گلیم ها فقط دارای تار و پود است.

گلیم های یک رو یا سوماک

گفته می شود که نام سوماک از نام شاماخیا(Shamakhia) شهری در قفقاز گرفته شده که در آن جا در طی قرن ها، گلیم های ظریف گلدار پودی بافته شده است.

بافت سوماک بیشتر با بافت پود پیچ انجام می گیرد. ظریف ترین گلیم های سوماک از قفقاز می آید و از قرن بیستم م در ایران و ترکیه نیز تولید می شده است.

بافت گلیم های یک رو یا سوماک با روش پودپیچی و پیچش پود صورت می گیرد. این گلیم ها از ضخامت بیشتری در مقایسه با گلیم های ساده و معمولی برخوردار است و دارای تار و پود پیچش و پود نازک است.

پود پیچشی در حالت حرکت و چرخش به دور نخ های چله یا تار ایجاد نقش می کند و با عبور تار دیگری آن هم به صورت سراسری بر روی هر نخ بافتی صورت می گیرد و در نهایت با کوبیدن آن به کمک شانه، دَفِه، دفتین و نظایر آن عمل بافت صورت می پذیرد و چون اضافات پود پیچشی به پشت گلیم می رود و مخفی می ماند.

در نهایت گلیمی ضخیم تر از گلیم معمولی ولی یک رو پدید می آید چرا که طرح ها و نقشه ها در روی گلیم مشاهده می شود و در پشت آن فقط نخ های رنگین به صورت پراکنده و نامنظم به چشم می خورد.

نخستین تولیدکنندگان و استفاده کنندگان گلیم های ساده و سوماک ها عشایر بوده اند که قرن ها پس از بافت گلیم های ساده و احساس نیاز به زیراندازی ضخیم تر و کامل تر از گلیم، سوماک پدید آمد.

لذا محققان بر این عقیده اند که سوماک را با توجه به خصوصیات بافت، تنوع مواد اولیه و کامل تر شدن نقش ها و سایر ویژگی ها می توان حلقه ی واسطی بین گلیم و قالی در تاریخ فرش بافی و در مسیر تکاملی بافت گلیم تا قالی دانست.

ورنی که در استان های اردبیل و آذربایجان شرقی بافته می شود، شیرکی پیچ که بافت آن در استان کرمان صورت می پذیرد، رندی که در استان های فارس و خوزستان بافته می شود و… در این گروه قرار دارند.

سوماک ها را به سه گروه می توان تقسیم کرد:

• گروه اول شامل سوماک های بافت عشایر آذربایجان شرقی و اردبیل در ایران که به نام ورنی خوانده می شود، متن این ورنی ها اصولاً با نقوش ریز و ساده شده ی حیوانات کنار نقش مایه ی ساده ی هندسی پوشیده شده است.
• گروه دوم را سوماک های بافت جمهوری آذربایجان شامل می شود. این بافته ها معمولاً با نقوش درشت حیوانات پوشیده شده است این نقوش برخلاف حیوانات ساده و انتزاعی ورنی های ایران جزییات بیشتر و کامل تری از حیوانات را نشان می دهد.
• گروه سوم را سوماک های بافت ترکیه تشکیل می دهد. سطح این سوماک ها تماماً با نقوش هندسی، پوشیده شده و حیوانات به ندرت در آن به کار رفته است.

گلیم های یک رو ولی غیر سوماک

در بافت این نوع گلیم ها از روش و تکنیک های بافت گلیم ساده (پودگذاری)، بافت گلیم سوماک (پود پیچی) و حتی در مواردی در خصوص برخی از آنها از شیوه ی بافت قالی (گره کامل) استفاده می شود.

گلیم های گل برجسته ی ایلام، گچمه در استان کهگیلویه و بویراحمد، شورکی که در استان خراسان و در حدود ۵۰ کیلومتری شهر مشهد بافته می شود، گلیم رضاآباد خارتوران که حدود ۳۲۰ کیلومتری شاهرود بافته می شود، گلیم سفره کردی خراسان و … در این دسته بندی قرار می گیرد.

روش بافت گلیم

مراحل بافتن گلیم

مانند فرش پس از برپایی دار برای بافت گلیم مراحل مختلفی طی می شود که در ادامه به اختصار با آنها آشنا خواهید شد:

• چله کشی: اولین گام برای بافتن است که طی آن دو طناب با اندازه مورد نظر ، موازی زیر دار بسته شده که به آن زه دار می گویند و ابتدای نخ پنبه ای به قسمت آخر چپ یا راست زیر دار گره می خورد ؛ سپس گلوله نخ پنبه را از پشت اولین زه و جلوی دومین زه دار ، رد می کنند و از بالای سر دار به پشت برده و از قسمت پایین دار خارج می کنند.
• بستن چوب کوجی: چوبی استوانه شکل است که قطرش معمولا ۴ سانت است و عرضش اندازه دستگاه.
• ثابت کردن چله ها: چون در حین بافتن برای تراکم بیشتر و فشردن پودها به کار ضربه می زنند ، باید چله ها محکم شوند تا حرکت نکنند و شکل گلیم به هم نریزد ؛ برای این کار روی چله ها معمولا کمی چسب می مالند.
• زنجیربافی: این کار معمولا قبل از بافتن ، برای سرعت بخشیدن به بافت انجام می شود.

روش های بافت گلیم ایرانی

دو شیوه برای بافت گلیم ایرانی تعریف شده است:

• روش پود گذاری: در این روش فقط از نخ پود و نخ تار یا چله برای بافتن بهره می گیرند ، به این ترتیب که نخ های پود رنگین را از پایین و بالای نخ های تار رد می کنند و با تغییر رنگ پودها ، نقش های مختلف روی کار نمایان می شوند و اینگونه زیر و روی آن صاف و یک رنگ می شود.
• روش پود پیچی: هنرمندان برای بافت گلیم در این شیوه افزون بر نخ های تار و پود ، از پود نازک دیگری هم استفاده می کنند ، به ترتیبی که پودها با پیچیدن از وسط تارها عبور می کنند و بعد از آن پود نازک از میان آنها رد می شود و آن را با شانه می کوبند و یک دست می کنند. این روش که به قالی بافی شبیه است را نقطه اتصال گلیم بافی به ظهور هنر فرش بافی می دانند.

گلیم و گلیم بافی در مناطق مختلف ایران

مطالب بیشتر: انواع گلیم

بلوچی:

طرح و رنگ این بافته ها برگرفته از شرایط اقلیمی اقوام بلوچ است ؛ نقش های این گلیم ها راه راه است و در هر ردیف از آنها طرح ها و رنگ های مختلفی به کار می رود. دست بافته های این اقوام از رنگ های تیره نظیر : جگری ، آبی تیره ، شتری و قهوه ای بهره می گیرند و البته رنگ های روشنی مانند : سبز ، قرمز و زرد هم از شاخصه های آنها به شمار می روند.

هرسین:

این منطقه در استان کرمانشاه از مهم ترین مرکزهای گلیم بافی در ایران است؛ شاید مهم ترین ویژگی این نوع زیرانداز این است که هنرمند با کمک سلیقه و ذوقش و با توجه به شرایط محیطی آن را می بافد. طرح های حاشیه و زمینه آنها ریز و پرنقش هستند به گونه ای که نمی توان فضای خالی میان نقش ها پیدا کرد.

هنرمندان این منطقه به خاطر ضد بید بودن پشم بز، از آن در حاشیه این زیرانداز استفاده می کنند و در بافت آن معمولا رنگ های سرمه ای ، سبز ، سفید ، قرمز و سرخابی به کار برده می شوند.

افشاری:

این طرح زمینه ای با رنگ طبیعی یا سیر دارد که ستاره های زیادی روی آن نقش بسته اند ؛ در گلیم افشار گل های ستاره ای به شکل لوزی های درهم به چشم می خورند که به صورت مورب در کنار هم قرار دارند.

قشقایی:

تنوع طرح و رنگ بافته های این ایل را به خاطر این می دانند که یا در محل اتراق بافته می شوند و یا هنگام کوچ کردن و فراوانی مناظر طبیعی اطراف هنرمند این تنوع را پدید آورده است. نقش اصلی این گلیم طرح های هندسی و حیوانی هستند ، نظیر : ستاره هشت پر ، هشت ضلعی و تصاویر بز ، طاووس و آهو.

سنه:

این محصول که خاص سنندج است بسیار ظریف و با کیفیت تولید می شود و عمده طرح های آن را نقوش موسوم به هراتی با طرح های بوته ای و خط های مورب تشکیل می دهند. گلیم سنه طرحی بسیار زیبا و معروف دارد که در آن نقش ترنجی در میان قرار دارد و زمینه اش رنگین است و طرح بوته ای ظریف نیز در آن به چشم می خورد.

ترکمن:

مهم ترین ویژگی آن رنگ است که در میان آن قرمز روشن نقش اصلی را بر عهده دارد ؛ در این گلیم محکم و سبک ، طرح ها بر اساس یک نقش اصلی که به آن گل می گویند دسته بندی می شوند و آنها را به صورت شش و هشت وجهی می بافند. در مدل ترکمن هر گل نشان گر یک خانواده است.

زرندی:

این نوع گلیم بافتی کوچک و چاک دار دارد و بلند و بادوام است ؛ این بافته ها در روستاهای ساوه و زرند و قزوین تولید می شوند.

برای آشنایی با انواع فرش دستبافت ایرانی می‌توانید بر روی لینک کلیک کنید.

موارد استفاده گلیم

علاوه بر استفاده به عنوان زیرانداز و موارد تزیینی، استفاده های دیگری از گلیم می شود که در ادامه توضیحات مختصری را در خصوص این موضوع در اختیار شما قرار می دهیم:

نمکدان: جالب است بدانید که یکی از موارد استفاده گلیم، برای نگهداری نمک و سایر موادی است که به رطوبت حساس هستند. این نوع گلیم به گونه ای بافته شده است که قسمت بالای آن بلند و باریک می باشد و می توان آن را پیچیده یا تا کرد تا محتویات آن سالم بماند.

خورجین: از آنجایی که بخش زیادی از گلیم بافی های انجام شده کشور توسط عشایر انجام می شود، این اقوام استفاده های متنوعی از این محصول می کنند.

یکی از این موارد استفاده از گلیم به عنوان خرج این است که به شکل یک کیسه دولنگی در می آید و برای حمل مواد غذایی سبزی و غیره استفاده می شود که معمولاً خورجین را بر پشت الاغ یا شتر قرار می دهند تا حمل و نقل وسایل آسان تر شود.

سفره و رو کرسی: این نوع گلیم بیشتر توسط طایفه های بلوچ و کرد کشور بافته می شوند و به شکل مربع هستند. سفره هایی که بلوچ ها می بافند مشابه با قالی بافته می شوند اما ابعاد آن ها متفاوت می باشد.

همچنین رو کرسی که در فصلهای سرد برای روی منقل استفاده می شود، می تواند گرمای بسیار زیادی را حفظ کند و با استفاده از نمدهایی که در اطراف آن پهن می کنند، فضای گرمی را برای کل خانواده به وجود می آورند. در ضمن یکی دیگر از استفاده های گلیم روی کرسی این است که برای پوشش روی منقل یا تنور مورد استفاده قرار می گیرد.

گلیم سجاده ای: این نوع گلیم معمولا نقش های بسیار زیبایی دارد و به عنوان یک محراب کوچک و قابل حمل است که می توان آن را در زمان نماز، پهن کرد و نماز را روی آن به جای آورد. این نوع گلیم در مواردی به عنوان پرده و تزئینات درب مساجد نیز به کار برده می شوند.

جَوال: جوال به کیسه های بزرگی گفته می شود که نام دیگر آن ها توبره یا توربا می باشد، این کیسه ها را معمولا به دیوار آویزان می کنند برای نگهداری آن استفاده می شود.

مَفرش: تمرین برای بستن اسباب و اثاثیه خانه مانند رختخواب و سایر وسایلی که در زندگی و سفر ضروری است، استفاده می شود. اینو گرین در حال حاضر فقط در ایل های عشایری که هنوز مهاجرت میکنند پیدا میشود.

اِنسی: این نمونه گیری مهم نوعی قالیچه است که برای بستن اسباب و وسایل استفاده میشود.

چیق: این نمونه گلیم که در دسته بندی گلیم های ساده قرار می گیرد، برای دیواره های چادر عشایر به کار می رود. پشت و روی این گلیم ها مشابه است و طرح های آنها ساده و قدیمی می باشند.

جُل: جل نوعی گلیم است که به روش سوزنی بافته می شود بیشترین موارد استفاده از آن برای عرق گیری چهارپایان است.

مسند: این نوع گلیم بیشتر توسط عشایر سمت اردبیل بافته می شود، قدمت زیادی ندارد و تنها حدود ۵۰ سال است که پا به عرصه گلیم گذاشته است. مشخصه مهم مسند طرح های زیبا و ظرافت بالای آن است که باعث می شود بیشتر جنبه تزئینی داشته باشند.

پالاس یا پِلاس: ظاهر پلاس شبیه گلیم ساده می باشد، تار و پود استفاده شده در آن از جنس پنبه است و بیشتر در حوالی یزد بافته می شود.

زیلو: زیلو که در زیر مجموعه دیگری قرار می گیرد و معمولاً در مناطق روستایی و با نخ پنبه ای بافته می شود و گزینه بسیار خوبی برای زیر انداز در فصل تابستان است. امروزه زیلو ها به دو روش سنتی و با دستگاه بافته می شوند که روش سنتی بیشتر در روستاها رواج دارد و بالطبع ضخیم تر است و تنوع رنگ کمتری نسبت به نمونه های ماشینی دارند.

گلیمچه: همانطور که از اسم آن می توان فهمید گلیمچه، همان گلیم در ابعاد کوچکتری است که به همان روش نیز بافت می شود. یکی دیگر از تفاوت های این محصول با گیریم این است که تنوع رنگ و نقش در آنها بیشتر می باشد و همچنین امروزه توانسته توجه مشتریان زیادی را به خود جلب کند.

قیمت گلیم

قیمت گلیم از آنجایی که در مناطق مختلف با روش ها و مواد اولیه مختلف بافته می شوند، در قسمت های مختلف کشور متفاوت است. اما به طور کلی فاکتورهایی نیز وجود دارد که باعث بالا رفتن قیمت گلیم می شوند که تعدادی از این فاکتورها عبارتند از:

• ظرافت
• نقش و نگار
• تنوع رنگ
• سن و سال یا قدمت گلیم
• ابعاد گلیم
• روش بافت و کیفیت گلیم

برای آگاهی از لیست قیمت گلیم می‌توانید به سایت ترب مراجعه کنید.

تفاوت گلیم و جاجیم

• الیاف چله کشی جاجیم رنگی بوده و در نقش و نگار آن موثر می باشد. همچنین تعداد چله جاجیم از گلیم بیشتر و ظریفتر است.
• الیاف چله در جاجیم قابل رویت است و تاثیر زیادی در زیبایی آن دارد. اما چله در گلیم نمایان نیست.
• در بافت جاجیم، چندین قطعه طولانی همانند نوار بافته می شود سپس آنها را بهم وصل می کنند. اما در گلیم، کل ابعاد گلیم به صورت یک جا بافته می شود.
• اشکال و نقوش جاجیم توسط تار و پود ایجاد شده و به طور معمول عمودی و افقی هستند. اما در گلیم محدودیت های طرحی کاهش یافته است.
• گلیم معمولا ضخیم تر از جاجیم می باشد.

سخن آخر

پس، گلیم دست بافته ای است از تار و پود که معمولاً از پشم حیوانات اهلی بر دار بافته شده و عموماً به عنوان فرش کاربرد داشته است.در گلیم علاوه بر نوع بافت، جنس مواد اولیه هم بسیار مهم است. در این مقاله، به صورت کامل از تاریخچه و اطلاعات عمومی راجب گلیم گرفته تا قیمت آن و تفاوت گلیم جاجیم صحبت کردیم امیدوارم که جواب تمامی سوالات خود را در این مقاله پیدا کرده باشید.