زیلوبافی

زیلو از زیراندازها و بافته های روستایی ایران است که بیشتر در مناطق گرم و بیابانی بافته می شود. زیلو هر چند به ظاهر یک فرش نخی ساده است، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می دهد که فرهنگی غنی در پس هر تار و پود آن نهفته است. زیلو در نقش و بافت، شباهت بسیاری به حصیر دارد و همانند حصیر یکی از موارد استفاده آن فرش کردن مساجد و اماکن متبرکه است. کارشناسان احتمال می دهند که زیلوبافی، تکامل شیوه بافت حصیر باشد. به هرحال زیلو از قدیمی ترین دست بافته های بشری می باشد که قدمت آن به پیش از اسلام بر می گردد. به استناد نشانه های بجای مانده در میبد، می توان ردی از هنر زیلوبافی را تا قرن هشتم هجری دنبال کرد.

ساختار زیلو رنگ، نقش و کتیبه های روی آن این دستبافته کهن را از دیگر دستبافته های سنتی و حتی صنعتی نوین متمایز کرده است. زیلو از حیث کیفیت، ثبات و ماندگاری رنگ، همچنین نقش ها و کتیبه ها ویژگی های منحصر به فردی دارد؛ چه نقش های آن، ترجمان و بازتاب محیط طبیعی زندگی مردمان خطه کویر است و کتیبه های آن، سند مکتوب تاریخ این سرزمین به شمار می رود و همه معطوف به سنت حسنه وقف و احسان در راه خدا است.

تاریخچه و پیشینه زیلو و زیلوبافی

فرش دستی ایران قدمتی بسیار دیرینه دارد و از دیرباز بافتن انواع فرش دستباف در ایران متداول بوده است. نوشتن تاریخ و سابقه زیلوبافی و علت تکوین و پیدایش آن بسیار دشوار است. برخی پیدایش آن را به قرون اولیه پس از اسلام نسبت می دهند. با این وجود، براساس مدارک موجود، برخی سابقه زیلوبافی را تا قرن هشتم و دوره مظفریان مربوط می دهند و برخی دیگر سابقه و قدمت آن را کمتر از این تصور می کنند.

برای آشنایی پارچه‌های دست بافت ایرانی می‌توانید مقاله مربوط به آن را بخوانید.

ناصر خسرو در سفرنامه، ضمن توصیف و موقعیت شهر تون(فردوس کنونی) می نویسد: گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بود که زیلو بافتندی … . احتمالا قدیمی ترین سندی که از زیلو و زیلوبافی نامبرده است همین سفرنامه ارزشمند است. شاید راه مستقل میبد به خراسان و ارتباط و تبادلات فرهنگی و تجاری مردم این خطه با اهل آن سامان سبب انتقال این صنعت از خراسان به میبد شد.

نفیس ترین زیلوی میبد به قرن 12 هجری قمری تعلق دارد که بر آن 24 سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1118 هجری قمری نقش بسته است. در حدود 50 درصد این زیلو فرسوده شده و به عنوان زیرانداز در زیر زیلوی دیگری که قدمت آن بیش از صد سال است استفاده می گردید. هم اکنون این زیلو در موزه زیلوی میبد نگهداری می شود.

تولید زیلو و مراحل مختلف زیلوبافی

استان یزد در گذشته ای نه چندان دور دارای قنات های پر آبی بود و بدین واسطه کشت پنبه نیز همانند سایر محصولات کشاورزی رواج فراوان داشت؛ به گونه ای که بقایای آن تا دهه پنجاه به خوبی مشهود بود. محصولات پنبه ای استان یزد بیشتر مصرف داخلی داشت و اگر هم صادر می شد، عمدتا به صورت دست بافته های نخی چون کرباس، زیلو، محصولات لبافی، و پلاس بود. نکته ی حایز اهمیت اینکه پوشاک تولید شده در یزد نیز با نخ پنبه بافته می شد و همان گونه که در هوای گرم و خشک تابستان کویری یزد پوشیدن لباس های پنبه ای دلپذیر بود، نشستن روی زیلوی نخی، آن هم در طنبی ها و در زیر خنکای بادگیر، طراوتی دلنشین و طبعا فوایدی بسیار داشت.

زیلو یکی از مهم ترین صنایع دستی استان یزد بود که تمام مراحل تولید آن در محل انجام می شد و مواد اولیه آن نیز در منطقه وجود داشت. نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه و پایه تولید زیلوست، در گذشته به کمک چرخ های نخ ریسی در محل تولید می شد. پنبه را بعد از ریسیدن تبدیل به کلاف می کردند و برای تار و پود زیلو به کار می بردند. این نخ در اصطلاح محلی هری، شلیط یا نخ رسمی نام داشت. زیلویی که با نخ رسمی بافته می شد، دارای استحکام زیادی بود و ظرافت آن نیز به کیفیت مرحله نخ ریسی و البته دقت در بافت بستگی داشت.

با آمدن نخ های کارخانه ای که به آن هندی می گویند، زیلوبافان ترجیحاً از این نخ های آماده استفاده کردند. این نخ ها دارای شماره هایی بود که شماره ۵ آن بیش از سایر شماره ها مورد استفاده زیلوبافان قرار گرفت. در زیلوهای مسجدی برای تار نخ نمره ۵ دارای ۹لا و برای پود نخ نمره ۵ دارای ۱۸لا و برای زیلوهای خانگی و تجاری نخ نمره ۵ دارای ۵لا جهت تار و برای پود نخ نمره ۵ دارای ۹لا استفاده می شد .

نخ های مورد استفاده در آماده سازی زیلو بدین ترتیب است:

• وجال، که تونه را واریز می کند، نظم می بخشد، و به ترتیب می چیند.
• زهی سرکاری، که نازک بوده چون ضربه ای نمی بیند.
• زهی گرت ساده، که محکم تر و ضخیم تر است.

رنگ زیلو بر خلاف سایر فرش های تولید شده در ایران از تنوع رنگی کمی برخوردار است. اگر چه تعداد رنگ هایی که به طور مجزا در زیلوها به کار می رفته قابل توجه است، هر فرش به تنهایی معمولا دارای دو رنگ بوده است؛ مانند سبز، نارنجی، آبی، سفید، سورمه ای، سفید، گلی، سفید، قهوه ای، سفید، زرشکی، سفید و گلی، آبی. این سادگی و بی پیرایگی باعث شده است که زیلو با معماری مکانی که مفروش کرده بود، هماهنگ شود. خاصه زیلوهای مسجدی که رنگ آبی و سفید آن تطبیقی کامل با رنگ کاشی های فیروزه ای و رنگ آجرکاری ها و گچ بری ها داشته است. بسیاری از نقوش زیلو نیز متأثر از نقش های آجرکاری ها و کاشی کاری های مساجد بوده است.

رنگ های به کار رفته در زیلو نیز همانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می شده است. ماده اولیه آن رنگ ها عموما روناس (جهت رنگ های طیف قرمز)، نیل (جهت رنگ های طیف آبی)، و پوست گردو (جهت رنگ های طیف قهوه ای) بود. این رنگ ها که منشا گیاهی داشت، ثابت بود و در مقابل نور خورشید و شستشو مقاومت بسیاری از خود نشان می داد. چنان که اشاره شد، زیلوهای قدیمی متأسفانه در بدترین شرایط ممکن نگهداری شده اند؛ با این وجود پس از گذشت چند قرن رنگ خود را همچنان حفظ کرده اند.

زیلوها از نظر کاربرد و رنگ به طور کلی به سه گروه تقسیم می شوند:

• زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می شود و مختص مساجد و اماکن متبرکه است.
• زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می شود و برای مصارف خانگی کاربرد دارد. این نوع زیلو نسبتا ارزان قیمت بوده است.
• زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می شود و مرغوب ترین نوع زیلوست.

گفتنی است رنگ زیلوهایی که امروز تولید می شود تماما به صورت صنعتی تهیه می شود و در میبد که یکی از مراکز مهم تولید رنگ ثابت و گیاهی بوده است، دیگر هیچ استادکاری وجود ندارد و معدود زیلوهای تولید شده هم با رنگ های نامرغوب صنعتی تولید می شود.

چله کشی (چله دوانی)

چله کشی زیلو مانند قالی و گلیم انجام می شود؛ اما تعداد چله های زیلو در واحد سطح به دو برابر تعداد چله های گلیم می رسد. تفاوت زیلو و گلیم که ضمنا گویای مرغوبیت زیلوست، تنها افزایش تعداد چله های آن نیست، بلکه اولا زیلو دارای نقشی است که این نقش از طریق پودهای رنگین در آن بافته می شود؛ ثانیا زیلو دورو بافته می شود و هر رو می‌تواند نقشی جداگانه داشته باشد که این خود بر اهمیت هنری آن می افزاید. امروزه که نخ های کارخانه ای مرسوم است و دیگر از هری یا نخ رسمی استفاده نمی شود، زیلوبافان کپی های نخ تابیده شده را خریداری می کنند و آماده چله دوانی می شوند.

بدین صورت که در کوچه یا حیاط خانه ها، که در اردکان و میبد حیاط های بلندی دارد، دو میله حدود ۵۰ سانتی متری به نام نیفله به ارتفاع حدود ۱ متر از سطح زمین و به فاصله ۳۰ متر از یکدیگر نصب می کنند (با ۳۰ متر چله می توان ۷ عدد زیلوی ۴ times۳ بافت) و سپس نخ ها را به این میله می اندازند. در محل به این عمل کاردوونی یا کاردوانی گفته می شود. هر ۴ تار یک گا نام دارد و هر یک متر ۹۰ گا دارد. یعنی ۳۶۰ تار در یک متر. بالاترین حد تراکم در زیلو ۹۵ گاست یعنی ۳۸۰ تار در یک متر. پس از اتمام کار، تارها را از ینفله خارج و جمع می کنند و در مکانی بزرگ آن را پهن می کنند.

پس از آن نخ ها را به فاصله معین از هم باز می کنند و از دو طرف محکم می کشند. سپس چله را روی زمین می گذارند و دور چوبی می پیچند و به کارگاه زیلوبافی می برند. در کارگاه چله را ابتدا روی تیر پایین می پیچند، سپس کم کم آن را روی تیر بالا انتقال می دهند.

زمانی که چله به طور کامل روی تیر بالا پیچیده شد، کار نقش بندی شروع می شود که اصطلاحا به آن سه به جال می گویند و برخی نیز آن را سه گزون می خوانند. کار نقش بندی بدین صورت است که در هر ۵/۱ سانتی متر چهار تار (تونه) قرار می گیرد و در یک متر ۳۶۰ تار. از این ۳۶۰ تار ۱۸۰ عدد آن برای گرت پایین و گرت بالا و ۱۸۰ عدد دیگر برای شلیط در نظر گرفته می شود.

مراحل فنی بافت زیلو

در بافت زیلو برای درهم تنیدن تار و پود از فن کلی و کمونه بهره می گیرند؛ یعنی آنچه در دستگاه های بافندگی چاله دار با پدال و متعلقات آن و در قالی بافی با دست ماهر بافندگان انجام می شود، در زیلوبافی به وسیله‌ی کلی، كمونه و شلیط صورت می گیرد. تقسیم شلیط به اجزای مختلف و سپس گرت بندی آن برای تحقق چنین امری است ولی تا رسیدن به مرحله بافت دو کار دیگر باید انجام شود:

• انتخاب شلیط

چنان که گفتیم بافنده ی زیلو برای بافتن نقش از شلیط کمک می گیرد، چون شلیط به دسته یا رشته های مختلف تقسیم شده است. استاد بافنده همه ی رشته های شلیط را که مربوط به نقش مورد نظرش باشد به آسانی با دست راست جدا می کند، به عقب می کشد، و با دست چپ نگه می دارد، سپس آنها را به قلاب کلی می اندازد.

کلی رشته های انتخاب شده شلیط را در مدت زمان لازم در همان حالت نگه می دارد. بعد از این عمل استاد كمونه را که در واقع کلید باز و بسته کردن دهانه چله است، بالا می زند. با این دو حرکت ضمن اینکه فضایی را بین تارها ایجاد می کند و عمل بافتن را سهولت می بخشد، نقش دلخواه را هم به بافنده می دهد.

• پودکشی

پودکشی نیز به عهده استاد است. به همین سبب به استاد پودکش نیز می گویند. پودکش پس از بالا زدن کلی و کمونه، با یک دست دامی را در دهانه چله می گذارد و با دست دیگر، که تا ساعد از میان تارها به لایه ی میانی چله برده است، دامی را می گیرد و با سرعت به طرف دیگر پرتاب می کند. چون دامی به گونه ای پیچیده شده است که به آسانی باز می شود و شکل آن نیز با فضای ایجاد شده بین تارها مناسبت دارد، با یک حرکت پرتابی به فاصله ی زیادی جلو می رود. این فاصله با احتساب طول ساعد دست استاد حدود ۱۰/۱ تا ۲۰/۱ متر است. بنابراین یک استاد ماهر با دو یا سه حرکت دامی را از پهنای سه متری زیلو عبور می دهد. در این فاصله، پنجه زن نیز با سرعت با پنجه ی دفتین پود را می کوبد.

استاد در هر رفت و برگشت و در صورت نیاز به سرعت کلی و کمونه یا دامی را عوض می کند و مجددا پود می کشد. عوض کردن کلی و دامی متناسب با نوع نقش است. چه بسا نقشی که فقط با یک رنگ بافته می شود؛ در این صورت مادامی که بافت نقش به سرانجام نرسد، نیازی به عوض کردن کلی و دامی نیست.

برای اینکه پودها روی هم نیفتد، کمونه در هر رفت و برگشت عوض می شود. منظور از عوض شدن کلی تعویض شلیط است. برای این کار، استاد آن دسته از شلیط ها را که قبلا انتخاب کرده با پایین کشیدن کلی آزاد می کند و دسته دیگر را به جای آن انتخاب و به کلی الصاق می کند. زیلوبافان برای بیان این تعویض از اولین صیغه جمع مضارع فعل های گرفتن و انداختن استفاده می کنند.

• نقش پردازی و ترتیب بافت آن

برای تشریح فنون زیلوبافی شیوه نقش پردازی و بافت نقشه پرت توره را که روش گرت بندی آن ذکر شد، توضیح می دهیم. بافت زیلو نیز مثل گرت بندی از حاشیه شروع می شود و دارای سه مرحله است:

• در آغاز یک بنوم به نام سرپر می بافند. سرپر مثل چارچوبی دو سر زیلو را محافظت می کند و در زمان استفاده از آن مانع باز شدن پودها می شود.
• بافت حاشیه: سیاه جو و سفید جو برای بافتن کناره های زیلوست. در پود آبی (یا سبز) سیاه جو و برای گلی، سفیدجو را می گیرند و می بافند. حاشیه دارای دوازده بنوم است که به ترتیب زیر بافته می شود:

بنوم اول: هر سه مداخل را می اندازند؛ یعنی این سه را رها می کنند و بقیه ی رشته ها را می گیرند و به کلی می زنند و با پود گلی می بافند.

بنوم دوم: دو مداخل بالا و میون را می گیرند؛ مداخل پایین را می اندازند و با پود آبی (یا سبز در زیلوی نفتال) می بافند.

بنوم سوم: مداخل بالا را می گیرند و دو مداخل پایین و میون را می اندازند و با پود آبی (یا سبز) می بافند.

بنوم چهارم: هر سه مداخل را می اندازند و با پود آبی (یا سبز) می بافند.

بنوم پنجم: مداخل بالا را می اندازند و دو مداخل دیگر را می گیرند و با پود گلی می بافند.

بنوم ششم: مداخل بالا را می اندازند و دو مداخل دیگر را می گیرند و با پود آبی می بافند.

مراحل فوق تکرار می شود تا دوازه بنوم بافته شود.

• بافت زمینه: زمینه زیلو نیز دارای دوازده بنوم است و به ترتیب زیر بافته می شود:

بنوم اول: مج و برمج بالا را می اندازند و بقیه مج ها را می گیرند. پنج مج دیگر می گیرند، و با پود گلی می بافند.

بنوم دوم: اول مج بالا را می گیرند و یک پود ابی (یا سبز) می بافند. بعد مج بالا را می اندازند و بقیة می گیرند و تا بنوم می بافند.

بنوم سوم: مج میون را می گیرند و با پود آبی (یا سبز) می بافند و با پود گلی می بافند. سپس برمج را می اندازند و برمج میون بالا را می گیرند و مج میون را می اندازند و بقیه مج ها را می گیرند و تا بنوم می بافند.

بنوم چهارم: برمج بالا را می گیرند و با پود آبی (یا سبز) می بافند؛ سپس مج بالا، مج میون، و مج پایین را می گیرند و بقیه را می اندازند و با پود گلی می بافند.

بنوم پنجم: برمج پایین را می گیرند و با پود آبی (یا سبز) می بافند؛ سپس برمج پایین و مج میون را می اندازند و بقیه را می گیرند و تا بنوم با پود گلی می بافند.

بنوم ششم: مج میون را می گیرند و با پود آبی (یا سبز) می بافند؛ سپس مج پایین و مج میون پایین و مج میون را می اندازند و بقیه را می گیرند و تا بنوم با پود گلی می بافند. تا اینجا در واقع نیمی از نقش زمینه یا به عبارتی نیمی از زیلو بافته شده است.

برای بافتن بقیه باید عکس مراحل یاد شده طی شود؛ یعنی بنوم هشتم مثل بنوم ششم و بنوم نهم مثل بنوم پنجم و به همین ترتیب تا بنوم دوازده مثل بنوم دوم بافته می شود.

گفتنی است که مرغوبیت یک زیلو در نحوه بافت، میزان تراکم، تنوع نقوش، نخ مصرفی و کیفیت رنگی آن است. اگر زیلو دارای تراکم کم باشد، فرسایش آن نیز سریع خواهد بود و دوام کمی خواهد داشت. اگر تراکم زیلو بالا باشد، زیلو مقاومت بسیار بالایی در مقابل فرسایش خواهد داشت؛ چنانکه زیلوهای سده های گذشته چنین بوده اند.

تنوع نقوش و کیفیت و ثبات رنگی نیز از عوامل مهم در تعیین مرغوبیت یک زیلوست. بدان گونه که امروزه به سبب استفاده از رنگ های شیمیایی و کم دوام، زیلوهای تولیدی پس از چندین مرحله شستشو رنگ هایشان در هم می رود و خاصه در زیلوهایی که از دو رنگ مثل سبز و گلی و آبی و قرمز استفاده می کنند، به شدت کیفیت زیلو را تحت تأثیر قرار می دهد. تنوع نقوش نیز چنانکه خواهیم گفت بر ارزش های زیبایی شناسانه ی زیلو می افزاید و نشان دهنده غنای فرهنگی طراحان و استادکاران این هنر است که در فصل پنجم بدان می پردازیم.

دستگاه زیلوبافی و ابزار مورد نیاز آن

دار زیلو ساده تر از دار قالی است و به سادگی نیز قابل نصب است. اما همین ظاهر ساده کارکردی پیچیده در فرآیند تولید زیلو دارد. چوب های به کار رفته در دستگاه زیلوبافی عمدتاً از چوب درخت چنار و توت بوده است که پس از انتخاب چوب ها آنها را به در کارگاه انتقال می دادند و سپس نجار دار را در همان محل می ساخت و درون کارگاه نصب می کرد.

دستگاه زیلوبافی از قسمت های مختلفی تشکیل شده که عبارت اند از:

اسون، تیر، چوب شلیط، پشت بند، كمانه، گرت، پهنا، کلی، شمشه، تنگ، شلیط، طناب کلی، چاله، حفره های تیر، دفتین.

طرح و نقش زیلو

نقوش به کار رفته در زیلو عموماً طرح های هندسی و در برخی موارد نوشته هایی به صورت کتیبه است. این طرح ها و نقش ها عبارتند از:

• گل پرک
• زنجیرک
• چرخ سیاه
• پنجه شیر
• تالگ گلدار
• گچ بر
• بندرومی
• تالگ قالبدار
• پیله توپر
• چهار گلگ
• پیله
• کلید
• زلفنگ
• قندیل
• بافنگ
• چیتی

مناطق بافت زیلو

میبد یزد از فعال ترین مناطق زیلوبافی کشور است. زیلو در بین اقوام کرد شمال خراسان رضوی و مردم نواحی کویری در جنوب نیز بافته می شود.

برای خرید زیلو از میبد یزد به لینک مراجعه کنید.

سخن آخر

پس، زیلو نوعی زیرانداز و کف پوش دست بافت است که با نخ پنبه بافته می شود که به علت خنکی پنبه، مناسب مناطق کویری است و شباهت زیادی به گلیم دارد؛ با این تفاوت که گلیم از پشم بافته می شود. در این مقاله، از انواع زیلو، نوع بافت آن صحبت شده است امیدوارم که مفید واقع شود.