آجیده دوزی

در مقاله گذشته شما را با سوزن دوزی آشنا کردیم و اما در این بخش می‌خواهیم درباره‌ی آجیده دوزی که از رودوزی‌های با سابقه ایرانی است صحبت کنیم که در آن لایه ای از پنبه بین دو لایه پارچه قرار می گیرد و سپس با دوخت، روی پارچه، نقوش و طرح های ظریف و برجسته ایجاد می کنند. به این هنر پنبه دوزی یا لایه دوزی نیز می گویند. در این مقاله قصد داریم شما را با هنر آجیده دوزی آشنا کنیم. پس تا پایان این مقاله همراه ما باشید.

آجیده دوزی یا پنبه دوزی چیست؟

در فرهنگ عمید، آجیده به معنای بخیه زدن، سوزن زدن، خلائیدن سوزن یا درفش یا نشتر در چیزی است و در واقع آجیده دوزی یعنی دوخت ریز و ظریف بر روی پارچه ای دولایه با لایه ی نازكی از پنبه در وسط آن. این نوع دوخت اغلب برای تزیین رو بالشی، لحاف، رو تختی، البسه، کلاه های درویشی، بقچه سوزنی( نوعی زیراندازاست که در زمان های گذشته وقتی به حمام می رفتند با خود حمل می کردند و می برند و بعد از حمام برای پوشیدن لباس ها آن را زیر پای خود می انداختند تا آب چکه نکند و سر نخورند)، سجاده، روانداز و …از دیگر کاربرد های آجیده دوزی است. همچنین نقوش مختلفی توسط این دوخت روی پارچه ایجاد می شود.

با روی کار امدن در حال حاضر پارچه هایی از جنس بارانی که در داخل آن پشم شیشه گذاشته شده و با چرخ های کامپیوتری گلدوزی شده، در بازار آماده به فروش می رسد که می توان از آن استفاده کرد. ولی در بعضی نقاط و کشورها مثل تاجیکستان هنوز هم برای تهیه لباس زمستانی، پالتوهایی بلند که داخل آن با دست پنبه دوزی شده است، استفاده می شود که این پالتوهای بلند بسیار گرم و زیباست و بیشتر طرفداران آن میانسالان و پیر مردها هستند که در فصول سرد مانند زمستان از آن استفاده می کنند.

تاریخچه و پیشینه آجیده دوزی

آجیده دوزی یا پنبه دوزی نوعی از رودوزی های سنتی ایران است و ریشه ی عمیق تری در هنرهای سنتی ایران دارد. درباره ی سابقه ی آن اطلاعات دقیقی در دست نیست اما قدیمی ترین مدرک، مربوط به زمان هخامنشیان است به این علّت كه قسمت زیرتسمه های زیر تیردان های عصر هخامنشی با یک لایه پارچه پنبه دوزی شده آستر داده می شود تا سنگینی وزن آن باعث آزار شانه ی حمل كننده نشود.

از آن دوران به بعد نمونه های متعددی در حجاری های دوران اشكانی و ساسانی به چشم خورده و همچنین در دوره ی اسلامی تا زمان صفوی این دوخت از رواج نسبی برخوردار بوده كه در این دوران و همچنین در زمان حکومت های افشاریه، زندیه و قاجاریه، هنرمندان آجیده دوز برای رویه ی پارچه قلمكار نقشی ریز انتخاب می كردند و آن را آجیده دوزی می كردند.

پیتر دلاواله در سفر نامه خود در دوره صفویه در تشریح لباس ایرانیان نوشته جلیقه ای که ایرانیان در زمستان می‌پوشیده‌اند، غالباً از نوع پنبه ای بوده و حالتی رنگین پر نقش داشته و داخل آن را پنبه دوزی می کرده اند. در ماهان کرمان و بعضی نقاط دیگر کشور برای تزئین کلاه درویشی از این نوع دوخت استفاده می شود که علاوه بر زیبایی ظاهری باعث استحکام و دوام نیز می گردد.

شاردن در سفر نامه خود نوشته: جنس پارچه لباس ایرانیان عصر صفوی ابریشم یا کتان بوده و به آن آستری ضخیم می‌دوختند و میان رویه و آستر لباس، یک لایه پنبه می گذاشتند تا به این روش به گرمای لباس اضافه شود.

از این دوخت برای تزئین رو لباس، لباس شب، کلاه، بقچه، سوزنی و وسایل آشپزخانه و غیره استفاده می شود. از نقوش رایج می توان به نقوش هندسی، گل و مرغ، گل و بته، بازو بندی، نقش های دایره و بیضی و لوزی و گلدانی اشاره نمود.

در سال های اخیر به جای پنبه به تدریج از ابر یا اسفنج و مخصوصاً در لباس های زمستانی مثل بارانی و غیره از پشم شیشه استفاده می شود.

این نوع دوخت ییشتر برای تزیین رو بالشی، لحاف، رو تختی، البسه، كلاه های درویشی ،بقچه سوزنی ( نوعی زیراندازاست كه در زمان های گذشته وقتی یه حمام می رفتند همراه خود می بردند و بعد ازاستحمام برای پوشیدن لباسها آن را زیر پای خود پهن می كردند)، سجاده، روانداز و … استفاده می شده و نقروش مختلفی توسط این دوخت روی پارچه ایجاد می شود.

طرح های آجیده دوزی یا پنبه دوزی

• یکی از طرح های رایج در آجیده دوزی، طرح های چهارتکه با برش مورب است: با استفاده از برش مورب، مثلث ها در چهار قطعه مربع شکل طراحی شده اند که در داخل این چهار قطعه، مثلث ها مجددا در چهار قطعه لوزی دیگر فرم گرفته اند.
• از طرح های متداول دیگر آجیده دوزی نوع سه قطعه ای است: که قطعات به صورت نه قطعه مربع شکل ساده و یک اندازه تقسیم شده اند.

دراین مدل تنوع طرح ها در انتخاب مربع ها به رنگ های تیره و روشن است. در این نوع دوخت نخست رویه را مطابق میل، تکه دوزی نموده سپس رویه را روی لایه قرار داده بخیه می زنیم و عمل دوخت را پس از طراحی و نقش پردازی انجام می‌دهیم.

• طرح های دیگر مورد استفاده، پنبه دوزی لایه دار با چهار تکه دوزی شده است .(برای آشنایی با چهل تکه‌دوزی بر روی لینک کلیک کنید)

تکنیک های آجیده دوزی

• روش ساده بدون لایه وسط

ابتدا طرح را که از قبل روی کاغذ کشیده با چرخ خیاطی بدون اینکه سوزن آن را نخ کنیم، سوراخ سوراخ می کنیم. پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و پارچه آستری را بر پارچه رویی بخیه می زنیم. کاغذ را بر آستری قرار داده و با پودر زغال یا گچ، نقش را بر آن انتقال می دهیم. سپس با سوزن و نخ های پنبه ای بی رنگ و کوک های کوتاه، طرح های روی آستری را به آستر و رویه می دوزیم. در این دوخت گاهی به جای نخ پنبه ای، از نخ های ابریشمی الوان استفاده می کنند.

• آجیده دوزی لایه دار

ابتدا پارچه رویه را روی سطح صافی پهن کرده و لایه پنبه را روی آن قرار می دهیم. آن ها را به هم کوک زده و پارچه آستری را روی لایه ای پنبه ای پهن می کنیم و سه لایه را با سوزن به هم می دوزیم. سپس با فاصله لایه ها را کوک زده، نقش پردازی کرده و شروع به دوخت می کنیم. پنبه دوزی به دو صورت دستی و داخل قاب یا کارگاه انجام می شود.اگر از قاب استفاده کنیم، ابتدا باید بالا و پایین پارچه را به نوارهای قاب دوخته و با کوک زدن پارچه را محکم کنیم تا در حین کار پارچه در اثر کشیدن شل نشود.

در پنبه دوزی دوخت به صورت کوک زدن های کوتاه انجام می شود و به دو طریق می توان این دوخت را انجام داد. یکی به روش دوخت جداگانه است؛ به این صورت که ابتدا سوزن را به پایین فشار می دهیم تا از هر سه لایه عبور کند و سپس سوزن را به طرف بالا برگردانده و کوک هایی به فاصله و اندازه مساوی میزنیم. نکته قابل توجه این است که برای تنظیم فاصله دوخت همیشه یک دست باید زیر پارچه باشد. اما روش دیگر به این صورت است که با سوزن دو یا سه کوک یک اندازه گرفته و سپس از پارچه بیرون آوریم. برای این دوخت، از سوزن های بلند استفاده می شود.

• آجیده دوزی لایه دار با رویه تکه دوزی یا چهل تکه دوزی

نقوش در این نوع آجیده دوزی به مرور زمان پیشرف کرده است. در اوایل قطعات به طور درهم و بدون فرم خاصی طراحی می شدند اما بعدها استادان این هنر، با برش قطعات به صورت یک فرم و منظم طراحی خاصی را در این زمینه ایجاد کردند. به مرور زمان مشخص شد که در تمام طرح های زیبای مدل موزاییک از مدل شش گوش استفاده شده است. در طرح های بعدی از برش هایی به اشکال مختلف، در رنگ های متضاد تیره و روشن استفاده شد که به این ترتیب جلوه زیباتری به آن بخشید. پیشرفت دیگری که در طراحی آن حاصل شد، طرح های دو تکه ای بود که در آن برش ها به صورت مورب، مربع و مستطیل می باشد.

• آجیده دوزی به شیوه برجسته

در این نوع پنبه دوزی از دو لایه پارچه استفاده می شود ولی لایه داخلی ندارد. این نوع پنبه دوزی به دو شیوه دوخته می‌شود؛ یک روش به این ترتیب است که در آن خطوط طرح را دوخته و بعد داخل آن را با پنبه پر می کنند تا برجسته شود. روش دیگر به این شیوه است که خطوط طرح را در دو خط دوخته و پس از آن، از داخل کانال ها، نخ پرک و یا نخ کلفت پشمی رد می کنند تا خطوط برجسته شود. ابتدا باید پارچه آستری را با پارچه رویه بهم کوک زده، نقش مورد نظر را بر روی آستری کشیده و سپس خطوط طرح را با هر دو پارچه می دوزیم. وقتی تمام طرح کاملا دوخته شد، داخل آن را با پنبه پر می کنیم.

برای پر کردن کار باید سوراخ ورودی کوچکی در آستری باز کرد و به آرامی پنبه را به کمک سوزن در داخل نقش فرو برد. باید دقت شود که عمل پر کردن نقش یکنواخت و مرتب انجام شود. برای پنبه دوزی برجسته بهتر است از طرح هایی استفاده شود که از نقش های کوچک تشکیل شده اند، زیرا بعد از اتمام کار زیبایی بیشتری نسبت به نقوش بزرگ دارند.

اگر به آجیده دوزی علاقه دارید می‌توانید آموزش آجیده دوزی را دنبال کنید.

مناطق تولید آجیده و آجیده دوزی

این هنر در گذشته در استان های کرمان و خراسان رواج داشت ؛ امروزه بیشتر در کرمان به ویژه شهرستان ماهان و همچنین بعضی نقاط کشور از این نوع دوخت استفاده می شود.

سخن آخر

در این مقاله، به تحلیل آجیده دوزی پرداختیم وفهمیدیم که آجیده دوزی از جمله رودوزی های سنتی و پرپیشینه ی ایرانی است که درآن مقداری پنبه بین دو لایه ی پارچه قرار می گیرد و سپس با دوخت روی پارچه ،نگاره ها ونقوش ظریف و برجسته ایجاد می کنند. پس از آن به تکات ریزتر مثل انواع آجیده دوزی، مناطق تولبد آن و… پرداختیم. امیدواریم که مفید واقع شده باشد.