سوزن دوزی

به هنر نقش آفرینی بر سطح پارچه به وسیله ابزارهایی مانند نخ ، سوزن، قلاب و غیره سوزن دوزی می گویند. هنر سوزن دوزی را با نام های دیگری مانند گل دوزی، رودوزی، نخ دوزی، قلاب دوزی وغیره هم می شناسند. سوزن دوزی یکی از رودوزیهای زیبا و سنتی ایران و هنری بسیار زیبا و کاربردی است که مختص به سیستان و بلوچستان می باشد. از این رو به آن سوزن دوزی بلوچی نیز می گویند. در طی این هنر سوزن دوزی، تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیه های رنگین پر می شود.

سوزن دوزی چیست؟

سوزن دوزی یک نوع گلدوزی و هنر دستی بسیار ظریف است. در زبان انگلیسی به این هنر سوزنی، Suzani می گویند که بر گرفته از کلمه سوزن در زبان فارسی است. در واقع سوزن دوزی، هنر آراستن پارچه های ساده با استفاده از نخ های الوان و با کمک سوزن است و از اصیل ترین هنرهای رایج در میان بلوچ ها و به خصوص زنان بلوچ می باشد.

پیدایش این هنر را به سال ها پیش و در قبیله های چادر نشین در تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی نسبت می دهند. هنری بسیار زیبا که امروزه مورد توجه مجموعه داران، طراحان داخلی و هم چنین طراحان مبلمان قرار گرفته است.

تاریخچه سوزن دوزی

زمان رواج آن بعنوان یك هنر اصیل بطور كلی مشخص نیست اما از آنجای كه سوزن دوزی با طبیعت رابطه ای تنگاتنگ دارد پس می توان آن را درنهاد وسرشت آنها یافت. هرچند ممكن است دربرهه ای از زمان به علت عدم وجود امكانات ونداشتن توانائی لازم برای بروز دادن نتوان آن رادید اما این دلیل عدم انكار این هنر درآن زمان نمی تواند باشد.

هنر سوزن دوزی هنری است كه برگرفته از ذوق و قریحه فرد هنرمند می باشد وهمان طور كه بسیاری از شاهكارها ازسرشت ناخود آگاه فرد سرچشمه می گیرد مانند فكر كردن، اندیشیدن، میل به كمال رسیدن و… كه از همان ابتدا دروجود آدمی می توان یافت.این هنر اصیل را نیز باید چیزی مثل اینها دانست اگردرمورد سوزن دوزی به قدری تعمل كنیم آن را همان فكر ذهنیات می یابیم كه زن بلوچ با بهره گیری از روحیه بی غل وغش خود كه می توان آن را به دور از همه ناخالصی های جامعه دانست به خوبی و به زیبایی آن جاذبه ها وآن سنبل ها را كه به ذهنش خطور می كند و آنها رادر دل طبیعت به خوبی حس می كند به عنوان هنر خود به اطرافیان نمایان می كند .

این هنر پرجذبه رانمی توان به زمان خاصی اختصاص داد اما اگر بخواهیم زمان به فعلیت رسیدن آن را بررسی كنیم شاید درحدود 100 یا 200 سال پیش از ظهور اسلام و آمدن اسلام به ایران مربوط باشد كه قومی به نام اسلاوها به ناحیه ای ازبلوچستان آمده ودرآنجا سكنی گزیدند. این گروه از اسلاوها از طریق جاده ابریشم به این منطقه آمده بودند(این منطقه درحال حاضر جز خاك پاكستان است و درمرزافغانستان و پاكستان قراردارد). این ناحیه را كه این گروه برای سكونت خویش برگزیده بودند بعلت اینكه مسیحی بودند وآئین اسلام را قبول نداشتند كافرستان می گفتند كه این قوم پرورش كرم ابریشم و بدست آوردن نخ از پیله های ابریشم و استفاده از آن را درپارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند.

قبل از رواج پارچه خارجی این منطقه از نظر تامین لباس و پارچه خود كفا بود كه به افراد متخصص این كار جولاهك می‌گفتند كه زنان بلوچ با ظرافت كاری های خاص خود هنر سوزن دوزی را رواج می دادند كه دركنار زنان مردان نیز به نوبه خود دراین امر یاری می رساندند. كارهای سخت وخشن این هنر را مردان و كارهای ظریف را زنان بر عهده داشتند. پنبه رستن از زنان و بافتن از مردان، اجرای نقشه ها برروی پارچه از زنان و فروش برعهده مردان بود. سوزن دوزی آنچنان با زندگی زنان بلوچ آمیخته كه درهرجــــای دنیـــا سوزن دوزی را با زن بلوچ و زن بلوچ را با سـوزن دوزی می شناسند.

سوزن دوزی این هنر پرمباهات بلوچ بعلت زیبایی وشهرتی كه پیدا كرده است خوشبختانه فقط محصور به این منطقه نمی باشد بلكه آوازه آن فرسنگ ها فراتر از اینجا نیز رسیده است وخود را به صورت های متفاوتی نشان داده است. بطوریكه حتی در بین افرادی كه قدرت آن را نداشته باشند تا پی به آن رموزی كه در تار و پود آن وجود دارد ببرند اما از همان ظاهر زیبا و جذاب آن نهایت استفاده را خواهند برد.

سوزن دوزی بلوچ

سوزن دوزی (سوچن دوزی) یا بلوچ دوزی در میان اقوام بلوچ هنری اصیل و ریشه دار است كه با طبیعت لطیف و صمیمی زن بلوچ آمیخته شده است كه تلفیقی است از رنگ های خالص و طبیعی و نقش آرام طبیعت كه می توان آن را در میان زنان و دختران بلوچ به عنوان هنری ظریف و پر سابقه دید كه برای تامین ما یحتاج زندگی و در واقع سروسامان دادن وضع اقتصادی خانواده های كم درآمد نقش به سزایی می توان داشته باشد این هنر بسیار سخت و در عین حال جالب و ظریفی است كه در كنار مزایا و برجستگی های زیادی كه می توان برای آن برشمرد معایبی را نیز ذكر كرد. كه بعلت ظرافت خاصی كه دارد با عث ضعیف شدن چشم سردرد، كمر درد وغیره می شود كه هنرمند می تواند با تنظیم كردن وقت خود و پرداختن به ا ین كار درساعاتی مشخص ازبسیاری مشكلات جلوگیری كند كه متاسفانه عده ای زیادی از زنان كه در وضعیت بد اقتصادی قرارگرفتند تمام وقت خود را صرف سوزن دوزی می كنند كه این كار باعث اثرات زیان باری می شود.

سوزن دوزی جزآن دسته ازهنرهای معدودی است كه با همان ابزار اولیه واصیل و توسط دست و سوزن صورت می گیرد و به همین علت از بسیاری از هزینه ها كه براثر گرایش به صنایع و تكنولوژی ایجاد می شود جلوگیری می كند و چون تكنولوژی مدرن جدید نیاز به هزینه های بالا و همچنین افراد متخصص دارد نمی تواند جوابگوی تمام نیروی كاربیكار باشد و سوزن دوزی دررفع این معضل می تواند بسیار موثر واقع شود.

پس این هنر نه تنهارقیب و مانعی برسر راه استفاده صحیح ومناسب از تكنولوژی نیست بلكه به عنوان عامل مكمل دراقتصاد كشورهای توسعه نیافته محسوب می شود. تمام آنهایی كه دراین هنر نقش ایفا می كنند زنان هستند زنان بخوبی ارزش آن را درك كرده واز همان سنین پایین ( 4 و7سالگی ) با این حرفه آشنا می شوند.

و به وضوح سهم آن را درزندگی خود می یابند و به درستی می بینند كه چگونه با زندگی آنها عجین شده است. نمونه ای ازآن چیزی را كه زن بلوچ به عنوان هنر خود معرفی می كند را می توان درلباس زیبا با وقار و بلند بلوچ كه با نهایت صبر و ظـرافت سوزن دوزی شده است دید كه قسمت های از آن لباس به نام های پیش سینه، جیب و سرآستین بطوری كه از گذشته برایش مانده با تكه های سوزن دوزی شده آراسته می شود. بیشتر هنرمندان این هنر را می توان درمناطق ایرانشهر و بیشتر درنواحی چانف، اسپكه، فنوج، مورمیج، شهریانج، گوانگ، مته سنگ، نگوچ، پیپ، هریدوك، كویچ، بزمان در سراوان درناحیه ای سیب وسوران درخاش درنواحی ایرندگان و مارندگان و دربسیاری از مناطق دیگر بلوچستان بخصوص مناطق روستا نشین دید.

برای آموزش سوزن دوزی بلوچستان بر روی لینک کلیک کنید.

آموزش سوزن دوزی

مواداولیه و ابزارآلات سوزن دوزی

• نخ

مواد اولیه ی سوزن دوزی نخ و پارچه است. سوزن دوزان برحسب امكانات و سلیقه از نخ دمسه ( D. M .C )، نخ های رنگین ابریشم، نخ های پاكستانی و یا ازنخ های ویسكوز دولا ( ماده ای است شبیه ابریشم كه هنكام تابانیدن نخ پنبه به جهت استحكام به همراه آن تابیده می شود ). دربعضی از نمونه های سوزن دوزی ازآئینه نیز استفاده می گردد.

• پارچه

پارچه های مورد مصرف نیز عبارتند از گاندی، نساجی مازندران، فاستونی، ایران برك و اصولا كلیه ی پارچه های كتانی و پنبه ای كه عموما از بازارهای پاكستان ( به دلیل استحكام ، فراوانی و ارزانی آنها ) تهیه می گردد. پارچه هایی كه در سوزن دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می گیرد، باید دارای دو ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشدکه به شرح زیر است:

•  دارای تار و پودی مشخص باشد
•  دارای تار و پودی راست باشد ( كج راه نباشد )

ابزار كار سوزن دوزی بسیار ساده می باشند و عبارتند از سوزن یا سوچه ( SUCHE )، قیچی یا مقراض( MEGRAZ )، انگشتانه یا شستی ( SHASTI ). به هر صورت باید اذعان نمود كه اساسا سوزن دوزی به شیوه ی اصیل و قدیمی آن بادست ، سوزن و نخ صورت می گیرد.

اگر به هنر قلاب بافی نیز علاقه دارید می‌توانید مقاله آموزش قلاب بافی را مطالعه کنید.

انواع روش های كار سوزن دوزی

سوزن دوزی ها به سه نوع پركار ، میان كار و كم كار تقسیم می شوند، نوع پركار روی پارچه های ریز بافت انجام می‌گیرد و تمام سطح قطعه ی پارچه ی مورد نظر سوزن دوزی می شود. درنوع میان كار قسمت بیشتر پارچه سوزن دوزی می شود و درنوع كم كار فواصل طرح ها براساس تشخیص سوزن دوز پرمی گردد.

درمناطق جنوبی استان ( مكران ) درمورد انواع كار تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد، كه عبارتند از:

• خرد كار كه سخت تراست و نقش ها ریزتر و پرتر دوخته می شوند با نقشه ای خوب
• تویی كه درآن نقش ها گشاد و نامرغوب تر است و كم كارتر

برای سوزن دوزی های پركاراز پارچه های پنبه ای ریز بافت و برای سوزن دوزی های كم كار و میان كار از پارچه های درشت بافت استفاده می گردد.

از تكنیك های دوخت نیز می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• دور دوزی برای انتقال طرح بر روی پارچه
• پردوزی ظریف دوزی
• پریوار دوزی
• گراف دوزی آسان تانكه یا افغانی دوزی
• آئینه دوزی پیت دوزی
• جبك دوزی

نحوه ی دوخت در سوزن دوزی

درابتدا سوزن دوز ازپارچه قطعه ای دلخواه را جدا نموده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن منتقل می نماید. درادامه با استفاده از روش دوردوزی، خطوط محیطی طرح را دوخته و آنرا از بقیه ی پارچه مجزا می نماید. درادامه با استفاده از یكی از روش های دوخت درون طرح مورد نظردوخته می گردد، غالبا سوزن دوز به تنهایی به تهیه ی محصولات سوزن دوزی می‌پردازد. اما اگر به صورت كارگاهی به این امر اقدام نماید. هر سوزن دوز تنها یك رنگ را سوزن دوزی می نماید.

برای آموزش سوزن دوزی معمولا از سه تاری شروع و به مرور با دوخت ده تاری این آموزش تكمیل می گردد ( منظور از سه تاری این است كه سه تار از پارچه را گرفته و سوزن را از آن می گذرانند و ده تاری هم با گرفتن ده تار از پارچه شروع می‌شود.)

لباس زنان بلوچی از شش قطعه ی سوزن دوزی شده تشكیل شده است. از این قطعات آن كه برای پیش سینه می‌باشد را جی ( JI ) یا زی ( ZI ) و قطعه ی دیگر كه به شكل محراب پنج ضلعی بوده و در قسمت پایین پیراهن به صورت عمودی به موازات پیش سینه از كمر پیراهن تا نزدیكی های پایین دامن دوخته می شود را اصطلاحا پندول ( PANDUL ) یا گوپتان ( GUPTAN ) می نامند دو قطعه نیز زینت بخش سر آستین پیراهن و دو قطعه نیز زینت بخش سرپاچه های شلوار زنان بلوچ می باشند. دربعضی از مناطق بلوچستان بدان كریك ( KRIK )، بدنك ( BADANOK )، جیك ( JIKE ) نیز گفته می‌شود.

نقش ها و طرح های سوزن دوزی

هنرمند بلوچ می كوشد تا واقعیات زندگی، محیط اطراف، مردم منطقه و باورهای قومی خویش را درآثارش منعكس و بدین صورت جاودانه نماید. هنرمندان از موجودات و حیواناتی كه هر روز با آنان سرو كار دارند و جزیی از زندگی آنان می باشند نقش می زنند. حیواناتی چون بز كه عمده ترین وسیله برای امرار معاش خانواده ی سوزن دوز است، شتر حیوان نجیب و صبوری كه یار جدا ناشدنی مردم منطقه بوده و كاراترین وسیله ی نقل و انتقالات درمحیط منطقه می باشد، نعمتی خدادادی كه درسفال كلپورگان ماندگار گردیده است. عقرب، مار و كه از نوقوش رایج دربلوچستان می باشند.

نقوش بلوچستان، الهام گرفته ازحیوانات و گیاهانی بوده كه به مرور دست خوش تغییر و تحول گشته و به صورت اشكالی هندسی ماندگار گشته اند، كه این خود ( هندسی بودن نقوش ) نیز از ویژگی های طرح ها و نقش های قدیمی ایران و بلوچستان است. نقش و نگارهای سوزن دوزی، نسل به نسل بوسیله ی مادران به دختران آموخته می شود و درلایه های زیرین ذهن زنان مأوا گزیده و همزاد زنان بلوچستان می گردد. هركدام از نقش و نگارها دارای نام و مشخصات جداگانه می باشد، هر جزء نقش هرچند كوچك خود مستقل بوده و دارای رنگ، شكل و نامی ویژه ی خود می باشد، كه همگی درحافظه ی قوی زن بلوچ به یادگار سپرده شده است .

باری نقش و نگارهای سوزن دوزی را می توان تجلی گاه آمال و آرزوهای زنان هنرمند بلوچ دانست .آمال و آرزوهایی كه تنها دردنیایی پررمز و راز سوزن دوزی تحقق می یابد و طبیعت را آنچنان كه می طلبد می آفریند. در سوزن دوزی گل ها به ابعاد و اشكال گوناگون می باشند و نقشها نیز اغلب هندسی است و هنرمند بلوچ بدون طرح و الگو و براساس ذهنیات خویش به سوزن دوزی می پردازد. قرینه سازی درطرح ها ی سوزن دوزی اساس زیبایی شناختی آنان است و اشكالی كه بیشتر هندسی می باشند. عمده ترین رنگ های بكار رفته در سوزن دوزی بلوچستان نیز عبارتند از قرمز ( ۸۰% )، سبز، بنفش، نارنجی و عموما رنگ های تیره و تند كه تنها براساس سلیقه ی سوزن دوز دركنارهم چیده می شوند. ( درسال های اخیر با توجه به نظارت و حضور سازمان صنایع دستی تناسبات بین رنگ ها و طرح ها بیشتر گردیده است ) .

همان گونه كه پیشتر نیز اشاره رفت، درتمامی خطه ی بلوچستان، درتمام شهرها و روستاهای دورافتاده ی این خطه می‌توان زنان و دختران هنرمندی را دید، بدون آن كه برایشان طرحی را رسم كرده باشند، با انتخاب نخ و پارچه ، طرح ها و نقش هایی جسورانه و بدیع می آفرینند. طرح هاو نقش هایی كه برآیند سنتی هزاران ساله می باشد و غریب آن كه درنقاط مختلف بلوچستان، از دركنار هم چیدن این طرح ها، آثاری متفاوت را پدیدمی اورند سوزن دوز بلوچ، با استفاده از تركیب رنگ ها، نقش گل ها و بوته هایی كه تنها دراندیشه و خیال هنرمند، زاده می شود می پرورد و به تكامل می انجامد، اثری زیبا می آفریند و آدمی متحیر ازآن است كه این همه دركجا، چگونه و توسط كدامین ذهن پویایی پدید آمده، شكل گرفته و زینت بخش محفل گرم سوزن و نخ پارچه گردیده است.

به عبارت صحیح تر این نقش و نگارها برگرفته از زندگی مردم و تجلی گاه آرزوهای زنان هنرمند است. خاستگاه این نقوش ذهن و تخیل هنرمند، گل و گیاهان، ابزاآلات و سایل زندگی، عناصر طبیعت ( همچون ماه ، خورشید ، كوه ) و حیوانات منطقه است. كوچك ترین جزء هر طرح و نقش دارای شكل، رنگ و نامی و ابعاد و اشكال گوناگون است. نقوش سوزن دوزی تماما هندسی و بیشتر اشكال مثلث، لوزی ومستطیل بوده زاویه سازی و قرینه سازی درطرح های سوزندوزی اساس زیبایی آنان است.

انواع طرح های سوزن دوزی عبارتند از:

• طرح های تاری: شامل سه تاری، چهار تاری، ده تاری.
• طرح های گل: گل پركار، دانه دار، گندمی، پركاش، گل تنك، كویج، كیسه دوز، سراوانی،
• طرح های حاشیه ای یا اطراف گل: چپ و راست كش، بن، موسم، سفید سر، سرزی كش، چشم سورمه.

علاوه براین طرح ها ، طرح های دیگری نیز وجود دارد كه یادآور شی و یا موضوعی خاص می باشد، مانند طرح های چشم ماهی، چشم گوساله، گورچشم، چشم سورمه و.

همه چیز درباره‌ی ملیله دوزی(کلیک کنید)

موارد مصرف سوزن دوزی

از این سوزن دوی زیبا برای تزئین سر آستین، دور یقه و پیش سینه لباس زنان استفاده می شود. سوزن دوزی هایی که به صورت نوارهایی با عرض متفاوت تولید شده در محصولاتی چون رومیزی، پرده، کلاهک آباژو، کیف زنانه، جلد عینک ، قوطی سیگار، جلد آلبوم و … به کار برده می شوند.

تفاوت میان سوزن دوزی بلوچستان از سوزن دوزی بلوچستان پاکستان

برای تشخیص سوزن دوزی بلوچستان از سوزن دوزی بلوچستان پاکستان لازم است تفاوت های میان آن دو را بشناسیم.

• تفاوت در نقوش: برخی از نقوش خاص بلوچستان پاکستان است؛ مانند مُرگ ءُ چورگ، مَند ءُ بُلو.
• تفاوت در نحوه کار: کار دوخت بلوچ های پاکستان ظریف تر است.
• تفاوت در استفاده از مهر: مهر در ایران کاربرد بیشتری دارد. استفاده از مهر برای طرح، کار دوخت را آسان تر می کند اما کیفیت دوخت بدون مهر بیشتر و قیمت آن بالاتر است. مهر بعضی از طرح ها ساخته شده است مانند: صبا صبا
• تفاوت در انتخاب رنگ: سوزن دوزی های بلوچستان پاکستان در رنگ های شاد، روشن و کمرنگ است اما در ایران از رنگ های تیره و پررنگ مانند قهوه ای پررنگ متمایل به سیاه و زرشکی تیره استفاده می کنند.
• تفاوت در شکل آینه در مدل های آینه ای: بیشتر آینه ها در هر دو منطقه به شکل دایره و مربع مورد استفاده قرار می گیرند.اما اشکال لوزی، قلب، بادامی نیز در سوزن دوزی بلوچ پاکستان به چشم می خورد.
• تفاوت در فرآورده های سوزن دوزی: در پاکستان این سوزن دوزی بیشتر بر روی لباس انجام می شود اما در ایران موارد مصرف بیشتری دارد مانند رومیزی، پرده و …

رودوزی های مکمل سوزن دوزی بلوچ

نوار دوزی

به دوخت نوار های آماده که معمولا بر روی لباس، رومیزی، بقچه، روسری و دوخته می شود نوار دوزی گفته می شود که یکی از رودوزی های زیبا و سنتی ایران می باشد. قیطان دوزی نیز نوعی نوار دوزی است با این تفاوت که در قیطان دوزی به جای نوار، از قیطان استفاده می شود. نوار دوزی یکی از دوخت های مکمل سوزن دوزی در سیستان و بلوچستان می‌باشد. بانوان بلوچ برای صرفه جویی از کناره های اضافی پارچه استفاده کرده و بر روی آن نقوش زیبای بلوچ را سوزن دوزی می نمایند. این نوارهای سوزن دوزی شده در کارهای تکمیلی و تلفیقی کاربرد فراوانی دارد.

پریواردوزی

پریواردوزی از رودوزی های بسیار ظریف و سوزندوزی های اصیل ایران به خصوص در خطه هرمزگان می باشد. در گذشته به نوعی پارچه که در نهایت لطافت و ظرافت بوده و همچون مخمل کمی پرز داشته پری می گفتند. پریوار دوزی نیز نوعی سوزن دوزی است که بخیه های دوخته شده بر روی پارچه، پس از اتمام کار حالتی شبیه به مخمل پیدا می کنند.

نام اصیل این دوخت از زیبایی پرهای ظریف و بلند طاووس گرفته شده و کلمه پریوار یعنی به حالت پر دوختن و یا حالت ابریشمین دوختن می باشد ازاین هنر درتابلوهای هنری و البسه می توان استفاده نمود. این هنر اصیل با نخ های ابریشمی ظریف انجام می گیرد. این دوخت زیبا بیشتر در قسمت حاشیه روسری و اشارپ زنان بلوچی دیده می شود.

موارد مصرف سوزن دوزی

از این هنر برای تزئین قسمت های پیش سینه، سرشلوار و دورآستین، کلاه، عرقچین، سرمه دان، بازوبند، جلد قرآن و … استفاده می کنند.

مراکز تولید آثار سوزن دوزی

مشهد، تهران، اصفهان بیشتر اهالی بومی سیستان و بلوچستان و روستاهای شهرستان سراوان و ایرانشهر به این هنر مشغول هستند.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دیپیا اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

سخن آخر

دراین مقاله، راجب نحوه دوخت سوزن دوزی، تاریخچه آن و تمامی اطلاعاتی که راجب سوزن دوزی لازم است بدونید گفتیم و امیدوارم که به سوالاتتان پاسخ داده باشیم . نظراتتان را با ما در میان بگذارید.