نمدمالی

در مقاله گذشته شما را با چهل تیکه دوزی آشنا کردیم و  در این بخش می‌خواهیم بگوییم که کهن ترین شیوه و روش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است. نَمَد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید می شود. در فرانسه به آن فوتر می گویند. نمد درلغت پارچه ای کلفت است که از پشم یا کرک مالیده سازند وازآن فرش، کلاه و جامه تولید می کنند.

نمد چیست؟

نمد ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم(Wool) که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. در واقع نمدمالی هنری است که محصول نهایی آن نمد است و تنها زیراندازی که به کمک بافتن شکل نمی گیرد، نمدمالی می باشد. این ادعا از اسم این هنر نیز مشخص است. در واقع احتمال دارد که اولین بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هایی به پشم می زده اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.

برای آشنایی بیشتر با هنر پارچه بافی بر روی لینک کلیک کنید.

نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكل های تجریدی و نمادین و رنگ های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل می دهند. فرهنگی كه سرشار از زیبایی، رمز و راز، عشق و … و به یك معنی مالامال از زندگی است. هنر نمدمالی محتملاً بر هنر بافندگی مقدم بوده است. نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان های قدیم به عنوان لباس، كلاه، خیمه و زیرانداز به كار می رفته و در شرایطی سخت تولید می شده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه ای می بخشد.

نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند. دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.

تولیدات صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدكننده یا ساكنان منطقه تولید نیز هست و از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است كه چنین خصوصیتی دارد. نمدمالی، حرفه ای سنگین و در بسیاری نقاط كشور نظیر استان سمنان و كرمانشاه حرفه ای مردانه است. با این وجود، در بخش هایی از كشور عموما و در تركمن صحرا خصوصا، زنان متعددی دست اندركار تولید این محصول هستند.

برای آموزش جامع نمدمالی بر روی لینک کلیک کنید.

تاریخچه و پیشنیه نمد و نمدمالی

نمدمالی از ابتدایی ترین شیوه های نساجی است كه گفته می شود ابتدا در آسیای میانه به وجود آمد. از دوره نوسنگی مردمی که با پشم سروکار داشته اند نمد را می شناختند. اسناد و مدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری، زره و سپر نمدی خبر می دهد. درگورهای عصر مفرغ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد.

نویسندگان کلاسیک از همر به این طرف درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند. در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلاد مسیح که در قسمت های مستور از برف و یخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده قالی، عرقچین، جل اسب و پتو به دست آمده است. قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشین های ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمدسازی هستند.

نه تنها کپنک نمدی با کلاه و آستین یکپارچه درست می کنند، بلکه در تزیین و آرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استاد هستند. روشی که این چادرنشینان به کار می‌بردند ساده بوده و تا امروز هم پایدار بوده است. قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در نارا واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است، این نمد ها را از راه داد و ستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند. شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمان های گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم می افزایند گوناگون است. مثلا در مازندران آب خالص٬ در باختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود.

در نواحی دشت گرگان تا بابل، آمل، رامسر و کلار دشت نمد مالی انجام می گردد. ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقش های گوناگون جهت زیر انداز و مفروش نمودن کف کلبه فراهم می سازند. نمد مالی در نواحی اصفهان، بروجن و بختیاری نیز رایج بوده است در باختران در شهرهای قصرشیرین، سر پل ذهاب، اسلام آباد غرب و کرند نمد مالی متداول است.

به نقل از کتاب سیری در صنایع دستی ایران (تالیف: جی کلاگ) به روایت داستان عامیانه ای که در میان نمدمالان سمنان و مازندران مشهور است. پسر حضرت سلیمان چوپانی بود که می خواست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند. پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد، دست از کوشش بر داشت و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت و آنها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم پارچه ای برایش ساخته شده است. بدینسان نخستین نمد آفریده شد و یاد پسر حضرت سلیمان تا این زمان به عنوان رب النوع نمد مالان شمال ایران زنده مانده است.

این افسانه درباره (آفرینش ) نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است و نمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است. هم اكنون این هنر قدیمی به صورت نیمه صنعتی تهیه می شود. یعنی پنجاه درصد آن به صورت دست ساز و ‪ پنجاه درصد دیگر توسط دستگاه انجام می شود. به عنوان مثال در روستای ابرسج شاهرود پنجاه نفر با پانزده دستگاه مشغول تولید نمد هستند. قیمت دستگاه ها و تهیه آن برای صنعت گران بسیار بالا است هر دستگاه بالغ بر ده میلیون قیمت دارد

درحال حاضر این هنر به صورت استاد شاگردی آموزش داده می شود. از آنجا كه تولید نمد كار بسیار سخت و بازار فروش آن كم است محصول آن به صورت فراوان در بازار و در دست عموم قرار ندارد. مهم ترین تولیدات نمدی امروز به صورت زیراندازهای نمدی، جلودری، تن پوش های نمدی، نمد چوقا و امثال آنها ارائه می شود.

مواد و ابزار مورد نیاز در نمدمالی

در نمدمالی عمل بافتن انجام نمی شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته ای شدن پشم امکان تولید نمد را فراهم می کنند. پشمی که برای تولید نمد به کار می رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم مرغ نیز می توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد.

مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است. معمولا نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین ماه آغاز كرده و در اواخر مهرماه خاتمه می دهند و بهترین پشم در كار نمدمالی، پشم شش ماهه اول سال است.

 

• پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.

ویژگی های پشم در نمد مالی

پشم، رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می روید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام کراتین(keratin) تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی و بازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل کربکسیل و آمین می باشد. پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :

• چربی: که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود.
• رطوبت: که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است.
• گرد وخاک، کثافات، مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده: که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش خاک گیری و کربونیزه کردن(Carbonized) نیز استفاده نمود.
• حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد و نیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید.
• الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم، کیفیت و ویژگی هایی بوجود می آورد و تا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آن را مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد.

بهترین پشم در کار نمد مالی، پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان٬ آذربایجان ٬ فارس٬ لرستان٬ خوزستان٬ کردستان٬ باختران و اصفهان بدست می آید.

مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد

پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد. به این طریق که ابتدا خار و خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده٬ جدا می کنند و پس از آن جهت گرفتن خاک و چربی اضافه و زائد از پشم٬ آن را با آّب ولرم می شویند. بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان و یا در صورت امکان با دستگاه حلاجی، پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند.

علت اینکه این عمل انجام می شود این است که:

• الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
• هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد.
• مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.

بعد از حلاجی٬ پشم آماده رنگرزی می شود که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.

• صابون:

صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است. صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد. این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد.

صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:

• صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
•  صابون نرم یا صابون پتاسیم(potassium) که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است.
• صابون های طبی ٬ مانند صابون های میکرب کش اسید فنیک(Phonic acid) ٬ قطران سوبلیمه(Qatran Sublime) و غیره … .
• ت: صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد.

برای تهیه صابون های لباسشویی مقدار سود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند. صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیار ریز درمی آورد. بدینگونه برطرف سازی آن را تسهیل می نماید.

برای تهیه انواع صابون چربی ها را با سود سوزآور(سود کاستیک ) می پزند و سپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می ایستد آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند

درنمدمالی ازنوع صابون‌های سخت استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد.

• آب:

مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن(Oxygen) و هیدروژن(Hydrogen) که در طبیعت به وفور موجود است. مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر می توان تقسیم نمود:

الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد.

ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم(Calcium) ٬ منیزیم(magnesium) و پتاسیم(potassium).

آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت:

1. آب های سطحی: که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه، جویبار٬ دریاچه٬ چاه های دستی و کم عمق.
2. آب های زیر زمینی: این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد.

آب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف٬ پنبه(cotton)٬ پشم(Wool)٬ ابریشم(Silk) و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد:

• آب رودخانه
• آب قنات
• آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق
• آب چاههای دستی
• آب لوله کشی شهرها
• آب های موجود در پایاب ها٬ آب انبار ها٬ حوض ها٬ استخر ها و منابع دستی و صنعتی و کار خانه ای٬ که بهتر از همه آنها٬ آب لوله کشی شهری به لحاظ آزمایش مکرر و گرفتن سختی از آب٬ مناسب به نظر می رسد و می توان از آن آب به راحتی در نمد مالی استفاده کرد.

• رنگرزی مواد اولیه پشم (جهت ایجاد نقش در نمد):

رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن احساس را در یافت داشته مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد رنگ ها در زندگی معنوی و عاطفی انسان ها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است.

اما رنگ های مورد مصرف نمدها، معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است. و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته می شود مانند رنگ سفید و سیاه و قهوه ای که اصطلاحا پشم خود رنگ گفته می‌شود.

رنگرزی بین نمدمالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی)که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدن اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند.

ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی

به نام کمان حلاجی و مشته آن٬ ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود. چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است، زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است.

به هر حال ابزار و دستگاهای مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است:

کمان دستی ساده حلاجی

کمان حلاجی کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند  کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.

• چوبی به نام چوب کبود از بید یا چنار که استخوان بندی آن است.
• بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وصل می شود که نقش لنگر کمان را بازی می کند. دف نیز نامیده می شود.
• زه کمان که در باختران، ژیمی گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا مشته یا مضراب که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.

کمان حلاجی بر دو گونه است که به شرح زیر است:

کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد) و کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار می رود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.

پنجه یا شانه یا چوب پنجه

چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشم هایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.

ماشین حلاجی

این ماشین، وسیله است که از یک واحد ورودی و یک واحد خروجی تشکیل یا فته و در داخل آن قطعاتی بکار گرفته شده تا مانند ارتعاشات کمان عمل کند و الیاف و پشم را از هم جدا سازد و خار وخاشاک و نا خالصی پشم را از آن جدا نماید. همچنان که گفته شد هر واحد نمد مالی یک دستگاه ماشین حلاجی در کار گاه خود دارد.

حصیر یا بوریا

معمولا این نوع حصیر که به عنوان قالب برای نمد مال به حساب می آید از نوعی الیاف نباتی تهیه می شود که خود نمد مال آنرا می بافد. چرا که حصیر بافی خود یکی از صنایع دستی است. حصیر را یا از برگ درخت خرما و یا از ترکه شاخه نرم درختان و یا نوعی الیاف نباتی بنام لیق و یا از نی مثل: نی باتلاقی و یا نی باغی وهمچنین نی خیزران یا با مبو معروف به هندی تهیه می کنند.

مراحل تولید نمد

 

• ابتدا قالب نمد را در کف کارگاه پهن کرده و نمدمال آماده نقش پردازی می گردند.

استاد کار نمد مال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می گیرد و کار را با رنگ های روی نمد (که قبلا به شکل فیتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده ) آغاز می کند. نقش ها همچنان بطور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می شود و هر محلی به ویژگی های نقوش خود ممتاز است و نه به الگوگی مراجعه می شود و نه وسیله ای برای اندازگیری بکار می رود فیتیله پشمی رنگی مورد نظر را (که قبلا روی ان با دست ها به صورت فیتیله یا ریسمان درآورده اند ) در حاشیه نقش بکار می گیرد و معمولا در یک مستطیل دراز با آن طراحی می کنند.

این طرح را ممکن است با 2یا 3 رنگ انجام دهند. آنگاه نقش از حاشیه به سوی متن پیش می رود. نقش ممکن مرکب از رشته حرف S به شکل زنجیر باشد که گل های مدور بر گرد آنها تشکیل می دهد. بدینسان که با گرداندن پشم بدور شست پدید می آورند. حاشیه ها ممکن است به صورت مارپیچ، لوزی و یا هفت و هشت باشد و یا حتی مثلث باشد. بعد از انکه طرح نقوش کامل شد نوبت به کار ترسیم وجزئییات و پر کردن نقش آغاز می شود.

هنگامی که نقش بندی پایان می گیرد پشم حلاجی شده را به قطر سه سانتی متر نسبتا متراکم روی طرح انبوه می کنند. آنگاه پشم حلاجی شده زمینه را شانه می کنند زیرا اکنون تهیه نقش یا نقش چیدن به پایان رسیده و مرحله ریختن پشم آغاز شده است. پشمی که اینک بکار می رود از بهترین نوع است زیرا هم بیشتر فرسودگی نمد را باید تحمل کند و هم بیشتر به چشم می خورد. عمل شانه کردن با وسیله ای به نام چوب پنجه پشم را هموار می کند. ضخامت پشم اینک تا زانو می رسد.

بعد از این مرحله نوبت به پاشیدن آب و خیساندن پشم می رسد. سراسر طول و عرض پشم را آب می پاشند و بعد از آن قالب را که پشم ها و نقش ها روی آن گسترده شده است در کرباس می پیچند وطنابی به دور آن می‌بندند . اینک کار استاد کار نمد مال آغاز می شود. بدین معنی که روی نمد می ایستند و بیش از یک ساعت آن را با پا از یک دیوار به دیوار دیگر می مالند. البته امروزه این کار را ماشین برقی نمد مالی انجام می دهد. اینک مرحله اول نمد آماده است. حال دیگر به راحتی می توانند نمد را از قالب جدا کرد و استاد کاران دیگر بار با دستهای خستگی ناپذیر خود آن را مالش می دهند و قناصی های آنرا بر طرف کرده و در آخرین مرحله لبه های آن را بر گردانده و اصطلاحا لب گیری کنند.

نحوه عمل آن بدین صورت است که ابتدا لبه های آن را با مقداری صابون محلول در آب خیسانده و لبه ناقص نمد را که تا یکنواخت نیز می باشند با مقداری پشم که لای لبه های بر گشته قرار می دهند آن را یکنواخت ساخته و دوباره نمد را لول کرده و آماده برای مالش مجدد توسط نمدمالان است . نمدمالان در حالی که پاهایشان را روی لوله نمد و دست ها را روی زانوان گذارده اند نمد را با نشان دادن روی پاشنه هایشان جلو می رانند٬ سپس پاهایشان را بلند می کنند و محکم به روی آن می کوبند آنگاه نفس زنان٬ نمد را با انگشتان پا به عقب می چر خانند و سرانجام دوباره با پاشنه آن را به جلو می رانند.

ضرب این حرکات ساده و به صورت یک دو .سه . چهار به جلو ٬ و یک دو سه . چهار به عقب است و تکیه بیشتر به روی ضرب چهارم است. پس از یک ساعت کار نمد باز می شود و در این حال نقش کاملا در جسم آن جای گرفته است که شبیه به فرش دستبافی به نظر می آید. استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و می کشند که هیچ گونه ناراستی در شکل آن نماند که این عمل را کش دادن می گویند. سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می پاشند و نمد را میپچند و این بار به مالش آن با دست می پردازند و پس از آن٬ دشوار تر از همه مر حله آخر است که دو نفر در حالی که دست هایشان رابه شکل ضربدرنگاه داشته اند همزمان وهماهنگ با یکدیگر نمد را بلند میکنند و برمی گردانند.

بعد خم شده بادست هایشان آن را به زمین می کوبند و سپس درحالی که روی انگشتان پایشان بلند می شوند با تمام قوت به آن فشار می آورند این را به کوب یا چکمال زانویی می گویند. و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت 3 تا 4 روز بر حسب موقع سال بیرون می گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را می شویند دوباره خشک می کنند.

البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می طلبد دستگاه نمد مالی انجام می دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه هایی است که به دست استاد کار نمد مال انجام می شد.

 

نوع تولیدات نمد

نوع تولیدات این صنعت یا به عبارتی هنر صنعتی انواعی از نمد است که با ابعاد گوناگون تولید می شود. بیشتر تولیدات از نوع فرش انداز می باشد که به ابعاد 3 ٭ 5/1 و یا بیشتر یا کمتر و همچنین به صورت گرد و پادری تهیه می شود.

نوع دیگر تولیدات نمد لباسی است برای چوبانان که در این منطقه به آن خلیک یا خلک می گویند و نوع دیگر از تولیدات نمد سرکش اسب می باشد که شکل خاصی دارد و همچنین عرق گیر اسب محسوب می شود و نیز نوع دیگری از آن که کوچکتر از سرکش اسب می باشد به نام زیر زینی اسب تولید می شود که زیر زین اسب قرار می گیرد.

برای آن که زین از جنس سخت می باشد و احتمال صدمه دیدن بدن اسب می رود که این نمد در واقع اسب را مصون می دارد. نوع دیگر تولیدات آن کلاه نمدی است. که امروزه در این منطقه دیگر خریداری ندارد و تولید نمی شود مگر از روی تفنن و سر گرمی کسی دست به تولید آن بزند.

 

نقوش به کار رفته در نمد و نمدمالی

همچنان که در پیش از این گفته شد نقوش به کار رفته در نمد مالی از گنجینه های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته می شود. که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک دست از آن نقوش باقی مانده باشد که انواع آن به قرار ذیل است:

• نقش سر علمی
• نقش سر انداز
• نقش چاراینه (چهار آیینه)
• نقش نیشابوری
• نقش کردی
• نقش تلفیقی و…

نقوش عمده در میان ایل یموت شامل بوستانی، آلاجه، قوچق، امزگ، ساری ایچیان (عقرب) گل، كچه نقش، تیرانا، گزرمن، توینك نقش، دیهگزی (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاریم نقش بوده و نیز طرح قوچ كه در بیشتر دست بافته های تركمن كاربرد دارد كه یكی از اصلی ترین طرح های نمد می باشد.

معنای چند اصطلاح در نمد مالی

• او ave و اوکشی ave keshi : پشمی است که بعد از حلاجی ٬ رنگ شده و بر روی ران نمد مال و بالای زانو با مقداری کشش به شکل ریسمانی در می آورند که در موقع چیدن طرح و نقش نمد بکار می رود.
• بکش بپیچ: کشیدن نمد به طرف خود و لوله کردن نمد.
• پرونده کردن: بعد از این که نقش کاملا در جسم و جان نمد جای گرفت ٬ دو باره اطراف نمد را با آب آمیخته به صابون آغشته می کنند تا حاشیه ها راست در آید و ضخامت آن ها با ضخامت بقیه نمد یکسان شود. حاشیه ها را محکم میمالند تا خودشان را بگیرند . به این عمل پروند (Parvand)کردن می گویند .
• چوب پنجه: وسیله ای که با آن عمل شانه کردن انجام می گیرد.
• شمال بدی ( shomal bedi): لول نمد را علاوه بر راندن به جلو پر تاب می کنند. باز کردن لول نمد و کم کردن لول نمد.
• شی بدی (shi bedi): لول نمد را به جلو راندن. لول نمد را به جلو پیچاندن.
• کش دادن (kesh dadan): استادکاران دو سوی نمد را گرفته و می کشند تا هیچ گونه ناراستی درشکل آن نماند که به این عمل کش دادن می گویند.
• کوچمه: نوعی نمد ترکمنی به رنگ خاکستری و سفید به عنوان پوشش اسب و عرق گیر در زیر زین اسب استفاده می شود.
• لوخ یا لخ (قالب): یک تخته حصیر که از پوسته حصیر که لیف مانند است وحالت انعطاف پذیر دارد تهیه شده و با نخ های پنبه ای تقریبا ضخیم توسط خود نمد مال بافته می شود و به عنوان قالب جهت چیدن نقوش نمد (نوار چینی) روی زمین پهن می کنند و نمد را قالب گیری می کنند در بعضی مناطق به جای حصیر از پارچه ضخیم استفاده می شود (به آن ماده هم می گویند.)
• نقش بندی: چیدن نوار های رنگی پشم وایجاد طرح برای نمد یا (اوکشی).

نمدمالی در کجا رواج دارد؟

نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن و شهرستان اقلید رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمنی از بی نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی كشور به شمار میرود.

نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده كه در تركمن صحرا به ان كچه گفته می شود. تركمن ها به نمدمالی كچه باسماق می گویند و آن را بمنظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می كنند. كچه های تیره برای فرش كردن كف ودیواره آلاچیق نیز به كار میرود و این نوع گاهی دارای نقشهای تزیینی نیز میباشد.

بهترین نمد تركمن مربوط به قوم یموت است و هم اكنون نیز بیشتر در مناطق یموتنشین رواج دارد زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانواده ها مرسوم است. بدلیل اینكه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود اما نمد تركمن را صرفا زنان تولید می كنند. نمدمالی كوهستان بیشتر در روستاهای كوهستانی شهرستانهای گرگان، رامیان علی آبادكتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد لمد گفته می شود. قطع واندازه تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد و نمدتركمنی به شكل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست كه در تركمنی به قاریش معروف است انجام می گیرد.

در حال حاضر نمدمالی بیشتر در استان های مازندران، گیلان، سمنان رواج دارد. در حالی که نمد به عنوان یکی از گرم ترین پوشاک و زیرانداز ها معروف است اما در خانه های ایرانی جایی ندارد و مردم بیشتر سراغ منسوجات بافته شده از الیاف شیمیایی و چینی می روند.

درگذشته ها و حتی تا حدود ۵۰ سال پیش هم نمد در اکثر نقاط ایران استفاده می شده و به خاطر خاصیت هایی که داشت از محبوبیت زیادی برخوردار بود، این که نم را به خود راه نمی داد زمستان ها کف خانه را گرم می کرد و تابستان ها خنک، زیباترین زیراندازهای نمدی در خانه خان های بختیاری انداخته می شد و به همین خاطر نمدمال های این قسمت ظرافت و سلیقه بیشتری به خرج می دادند .

عامه مردم فکر می کنند نمد یکی از پست ترین زیراندازهاست و در نگاه اول تنها آنها را یاد طبقه تنگدست جامعه می اندازد. زیرانداز پستی که بو می دهد، پر از پرز است و خیلی زود وا می رود.

نمی‌دانم ولی شخصا احساس می کنم این کینه ای که نسبت به نمد روا داشته اند، ناحق است. در حالی که در گذشته های دور نمد در خانه اعیان و اشراف هم استفاده می شد، اما حالا وقتی اسم نمد را می آوریم همه چهره در هم می کشند. البته خوشبختانه این روزها نگاه نسل جوان به نمد بهتر است.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

به کاریابی هنرمندان سر بزن

ایده داری؟ اینجا هنرمندا برات می سازن

آنها راحت تر این مقوله را درک می کنند و با نمد به عنوان یک هنر برخورد می کنند با این که اطلاعات آنها هم درباره نمد ناقص است. اما با نمد به عنوان یک شیء تزئینی برخورد می کنند. از طرفی این روزها جایگاه نمد کم کم دچار یک جهش می شود.

سخن آخر

بسیاری از دوستداران هنر و آنهایی که نسبت به هنرهای سنتی دارای دید وسیعی هستند با نمد ارتباط برقرار می کنند و نمد را در بهترین نقطه های خانه شان پهن می کنند، در حالی که در شهرهایی که نمدمالی قدمت دیرینه ای دارد؛ این روزها در بهترین حالت از نمد به عنوان پادری استفاده می کنند.