خوشنویسی چیزی فرای یک دستخط زیبا و یا دانستن تکنیک حروف چینی است. خوشنویسی هنر فرم دادن زیبای نشانه هایی است که توسط دست و با چیدمان درست شکل می گیرد و یکی از هنر های ایرانیان محسوب می شود که در خود انواع مختلفی از خط و اوصول و قواعدی را جای داده است. خط فارسی با داشتن استعداد فوق العاده در اصول و فروع جذابیت های بصری خاصی خلق می کند. کالیگرافی نیز هنری جذاب است که خط را با گرافیک زیبایی چند برابر می بخشد. علاوه بر خوشنویسی با قلم، در صورت علاقه مندی به هنر جذاب خوشنویسی با خودکار هم مطالعه کنید.

 انواع خط خوشنویسی

خطوط اصلی که به اقلام سته نیز معروف هستند متشکل از شش خط مختلف هستند. این خطوط اصلی عبارتند از رقاع، ثلث، ریحان، محقق، توتیع و نسخ. در ایران و سایر کشور ها خطوط متعددی وجود دارند که ممکن است تعداد آن ها بسیار زیاد باشد. امّا امروزه، انواع خط خوشنویسی در ایران که کاربرد بیشتری دارند شامل سه نوع اصلی می باشد. خط های تعلیق، شکسته نستعلیق و نستعلیق امروزه بیشتر از خط های دیگر استفاده می شوند.

در ادامه، توضیحاتی را در خصوص اقلام سته خط و انواع خط خوشنویسی ایرانی در اختیار شما قرار می دهیم.

خطوط ایرانی

• تعلیق
• نستعلیق
• شکسته نستعلیق

سایر خطوط

• کوفی
• ریحان
• توقیع
• رقاع
• ثلث
• نسخ
• محقق
• خط تعلیق

خط تعلیق

خط تعلیق را شاید بتوان اوّلین خط کاملا ایرانی دانست. این خط یکی از انواع خط خوشنویسی ایرانی است که در اواسط سدهٔ هفتم از ترکیب و توسعهٔ دو خط توقیع و رقاع و تحت تأثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام به وجود آمد.

در خط تعلیق هیچگونه یکنواختی به چشم نمی خورد و تمامی خطوط تو در تو متصل به هم نوشته می شوند. این خط دوایر فراوان، حروف مدور و قابلیت زیادی در ارائهٔ ترکیب های متنوع را داراست، به همین دلیل میان خطاطانی بیشتر رواج داشته که از نظر سواد و آشنایی با هنر خوشنویسی در سطح بالایی قرار دارند.

این خط بیشتر مورد استفاده کاتبان دربارها و دیوان های حکومتی بوده است و به همین دلیل، با گذر زمان کاربرد این خط کمرنگ تر شده است.

به مدت صد سال، خط تعلیق رواج گسترده ای داشت و یکی از پرکاربردترین انواع خط خوشنویسی به شمار می رفت. امّا بعد از مدتی و با پیدایش خط نستعلیق و نستعلیق شکسته از رواج و کاربرد گسترده آن کاسته شد.

برخی از منابع آن را به خواجه تاج سلمانی اصفهانی نسبت می دهند. اما در واقع او این خط را قانونمند کرد و بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استرابادی برای آن قواعد و اصول بیشتری به وجود آمد.

پیوسته نوشتن کلمات و کمتر جدا کردن قلم از کاغذ در این خط به سرعت کاتب می افزود. به همین دلیل این خط عمدتا برای نوشتن نامه ها و فرمان های حکومتی که نیاز به تند نویسی داشته استفاده می شده است.

خط نستعلیق

یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی پرآوازه ایرانی خط نستعلیق است. از لحاظ اهمیت و فراوانی، خط نستعلیق یکی از برترین خط های ایرانی است که گسترش آن برای اولین بار در اوایل قرن نهم آغاز شد. نستعلیق یکی از محبوب ترین خط الرسم های ایرانی است و دلیل این محبوبیت تعادل، توازن، انعطاف و خوانش راحت این خط است. علاوه بر این، یکی از ویژگی های بی بدیل این خط، الهاماتی است که از طبیعت به حروف و نقش های نستعلیق وارد شده است.

ابداع خط نستعلیق به میر علی تبریزی نسبت داده شده است. در داستان های قدیمی آمده است که شبی میر علی پرواز غاز های وحشی را درخواب دید و از حرکات نرم بدن این پرندگان برای ابداع حرکات سیال نستعلیق الهام گرفت. شاید همین ویژگی منحصر به فرد است که باعث شده نستعلیق یکی از زیباترین انواع خط خوشنویسی محسوب و شود و لقب عروس خطوط اسلامی را به خود نسبت دهد.

در چندین سال اخیر، توجه به خط نستعلیق به صورت روزافزون افزایش یافته است است و خوشنویسانى توانا در این زمینه ظهور کرده اند. از هنرمندان خوشنویسى نستعلیق معاصر که موجب رونق و ترویج این نوع خط شده اند، مى توان از عماد الکتاب، سید حسین میرخانی، سید حسن میرخانی و على اکبر کاوه نام برد.

خط شکسته نستعلیق

یکی دیگر از انواع خط خوشنویسی ایرانی، خط شکسته نستعلیق است که با پیچش ها و حرکت هاى بسیار زیبایش شناخته می شود. زیبایی این خط نیز بسیار چشمگیر است، اما در کنار این زیبایی مشخصهٔ بارز آن روان نویسى و تندنویسى است.

شکسته نستعلیق از جدیدترین خطوط خوشنویسی اسلامی و زیباترین و سومین گونه از خوشنویسی ایرانی محسوب می شود. چون بیشتر شکل های آن از شکستن و رها کردن خط نستعلیق گرفته شده بود به نام شکستهٔ نستعلیق معروف شده است. این خط را می توان ایرانی ترین خط از میان انواع خط خوشنویسی اسلامی دانست.

خط شکسته نستعلیق از ابداعات ایرانیان به حساب می آید که مستقیماً در پیوند با خط تعلیق و نستعلیق مى باشد. این خط در اوایل قرن یازدهم و آخر دورهٔ صفویه به دلیل نیاز مبرم به تندنویسى بوجود آمد.

مهم ترین استاد خوشنویسی این خط، درویش عبدالمجید طالقانى (نیمه دوم قرن ۱۲) است. ابداع و استخراج شکسته نستعلیق را از نستعلیق در اوایل قرن یازدهم به مرتضى قلیخان شاملو و برخى نیز به محمد شفیع هروى نسبت داده اند.

شکسته نستعلیق برای یک مدت کوتاه دچار رکود شد، امّا امروزه این خط مورد توجه خوشنویسان واقع شده است. حروف و کلمات در این نوع خط خوشنویسى از شکل هاى متنوع و زیبایى برخوردار هستند. علاوه بر این؛ حرکت در خط شکسته نستعلیق از نستعلیق آزادتر است. این نوع خوشنویسی در نقاشیخط و گرافیک نیز کاربرد وسیعى دارد.

خط کوفی

یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی خط کوفی است. دلیل انتخاب نام کوفی برای این خط این است که خط کوفی منسوب به شهر کوفه است و گفته می شود که در آن جا شکل گرفته است.

نخستین نسخه های قرآن با این خط نوشته می شده است، برای همین می توان گفت هم زمان با ظهور اسلام، خط کوفی هم شکل گرفت و قرآن با خط کوفی نوشته شد.

خط کوفی بیشتر شامل خطوط مستقیم و زاویه دار است و کمتر انحنا یا دور در آن به چشم می خورد. اغلب شیوه های نگارش خط کوفی با حرکت های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است.

در سده های اولیه ظهور اسلام و در پی نیاز به داشتن خطی زیبا و تمیز که بتوان آن را بدون غلط خواند، خط کوفی مراحل تکامل خود را به سرعت طی کرد. امّا از سدهٔ سوم هجری به بعد با فراگیر شدن خط نسخ و سایر انواع خط خوشنویسی، به تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه پس از سده پنجم هجری تقریباً کنار گذاشته شد و بیشتر کاربرد تزئینی و محدود یافت.

به طور کلی شیوه های نگارش خط کوفی را می توان به دو شاخه بزرگ مغربی و مشرقی تقسیم کرد. خط کوفی مغربی بر اساس سرزمینی که در آن رواج داشته به دسته های قروانی، تونسی، جزائری و سودانی تقسیم می شود. خط کوفی مشرقی نیز به سه دسته اصیل عربی، ایرانی و مختلط قابل تقسیم است. علاوه بر این، خط کوفی را می توان به دو دسته عمده کوفی ساده (محرر) و کوفی تزئینی تقسیم کرد.

خط ریحان

خط ریحان از مشتقات خط نسخ شناخته می شود، اما بر اساس شکل حروف و ترکیبات آن به خط محقق نزدیک تر بوده و حتی ظریف تر از آن است. این خط از انواع خط خوشنویسی از ابداعات على ابن عبیدالله ریحانى است و به همین دلیل با نام ریحانى از ان یاد می شود. برخى نیز این خط را به ابن بواب نسبت می دهند، زیرا او براى این خط و زیباسازى آن تلاش هاى شایانى کرده است.

خط محقق و ریحان در اولین نظر مشابه خط ثلث هستند، اما در اصل، تفاوت های بسیار واضحی در شکل حروف آنها وجود دارد.

تا سده های 10 تا 11، خط ریحان برای نوشتن قرآن در بسیاری از کشورهای مسلمان استفاده می شد و مهم ترین دلیل این کاربرد خوانا بودن آن بوده است. شاید به خاطر اینکه این خط باید به آرامی نوشته شود و تبعا زمان بیشتری را نیاز داشت رفته رفته موارد استفاده خود را از دست داد. در هر صورت خط ریحان نسبت به خط محقق مدت زمان بیشتری استفاده شد.

خط توقیع

خط توقیع یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی است که در زمان خلافت مأمون خلیفه عباسی ابداع و در قرن پنجم هجری کامل گردید. این خط اغلب در امضا به کار می رفته است و به همین دلیل نام توقیع (به معنی امضا) برای آن انتخاب شده است. موارد کاربرد این نوع خط، بیشتر در نوشته های مهم حکومتی و دینی بوده است. این خط از نظر ویژگی های ظاهری با خط های ثلث و رقاع شباهت زیادی دارد.

در خط توقیع، حروف درشت تر و با ضخامت بیشتر نسبت به رقاع هستند و قوس ها نیز انجنای کمتری دارند.

تحول نهایى خط توقیع در قرن چهارم هجرى اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مریدان وی، شوکت لازم را به خط توقیع بخشید. در اواخر قرن نهم هجری، نوع درشتى از خط توقیع در ترکیه ابداع شد که موردپسند مردم ترک بود، اما میان عرب ها چندان متداول نگشت.

خط رقاع(خط عربی)

خط رقاع یکی از انواع خط خوشنویسی اسلامی است که اغلب برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذهایی در ابعاد کوچک یا نگارش کتاب ها و جزوات عرفی و غیر مذهبی به غیر قرآن یا ادعیه رواج داشته است. کلمه رِقاع جمع رُقعَة است به معنی پاره ها و نوشته های مختصر و به معنی صفحهٔ کوچک است.

این خط از دنباله و شکل اصلاح شده خط توقیع بوده است و به عنوان یک خط ساده، جهت صرفه جویی در زمان و جا برای نوشتن پیغام های کوتاه استفاده می شد. رقاع از ثلث است و با توجه به کاربرد آن و نیاز به سرعت نوشتن از ویژگی هایی مانند اتصالات، اندازۀ کوچکتر حروف و برخوردار است.

رقاع از خطوط محبوب خوشنویسان عثمانى بوده است و توسط خوشنویس مشهور، شیخ حمدالله الاماسى، اصلاحات لازم در آن صورت گرفت. این خط تدریجاً توسط دیگر خوشنویسان ساده تر شد و از رایج ترین انواع خط خوشنویسی گردید. امروزه خط رقاع از متداول ترین خطوطى است که در سرتاسر دنیاى عرب بکار مى رود.

خط ثلث

خط ثلث یکی ازانواع خط خوشنویسی است که دارای ساختارى ایستا و موقر است. از این خط بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها استفاده می شده است. انواع گوناگون ثلث تزئینى توسط ابن بواب و یاقوت ابداع شده که براى کتابت قرآن و دیگر کتب مذهبى به کار مى رفته است. ابن بواب به خط ثلث زیبایى و ظرافت بخشید.

خط ثلث در ایران براى نوشتن عنوان سوره هاى قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه ها، و بخصوص در کتیبه ها و کاشى کارى ها بکار رفته است و استفاده از آن هنوز نیز رایج مى باشد.

بعد از رواج خط محقق و ریحان بین مردم ، خط ثلث ریحانی از خط ریحان استخراج شد و برای آن نیز قواعدی قرار داده شد.

خط نسخ

خط نسخ برای اولین بار در اواخر قرن دوم هجری رایج شد ولی تا اواخر قرن سوم هجری چندان متداول نبود. به طور کلی، ابداع این خط را به ابن مقله شیرازی در اوایل قرن سوم هجری نسبت داده اند. سابقه این خط به خط کوفی و به صدر اسلام بر می گردد. در واقع، ابن مقله خط کوفی را تکمیل کرده و قانونمند ساخت و برای تکمیل کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها نسخ را ابداع کرد.

خط نسخ انواع بسیار گوناگونی دارد و از چمله آن ها می توان از نسخ قدیم ( نسخ حجازی)، نسخ الفضاح ،نسخ عثمانی ،نسخ ایرانی( نسخ نیریزی) ،نسخ بغدادی (جدید)، نسخ الحدیث و نسخ چاپی نام برد.

یکی از برترین چهره ها در زمینه نسخ نویسی میرزا احمد نیریزی در دوره صفویه است که او را هم پایه میر عماد در خط نستعلیق می دانند. علاوه بر این، شیوه نسخ او را نسخ فارسی یا نسخ نیریزی می نامند.

خط محقق

محقق نخستین خطی است که در آغاز خلافت عباسیان از خط کوفى استخراج شد و جزو نزدیکترین خطوط به آن است. خط محقق خطى است که ابن مقلد تهذیب و هندسى کرده است ولی ابن بواب تکامل نهایى را به آن بخشید. خط محقق چهار قرن محبوب ترین خط میان خوشنویسان جهت کتابت قرآن در تمام سرزمین هاى اسلام در شرق بوده است. تاثر هنر و ذوق ایرانى در این خط کملا مشهود است. در این خط اشکال حروف یکدست، یکنواخت و درشت اندام است که با فواصل منظم و بدون تداخل حروف می باشد.

اصول دوازده‌گانه خوش نویسی 

خوش نویسی برپایه اصول دوازده گانه ای می باشد که ابن مقله آنها را به شرح زیر نام گذاری کرد این قواعد را حسن تشکیل و حسن وضع می نامند.

نام های عربی این اصل های دوازده گانه عبارتند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجازی، نزول مجازی، اصول، صفا و شأن می باشند.

• قاعدهٔ اصول (استواری) از قواعد خوش نویسی: به معنی حسن نگارش حروف و استحکام آنها از جهات: قوت، ضعف، سطح، دور، صعود، نزول، سواد، بیاض و ارسال است. که با توجه به نقطه مشخص می شوند مانند الف که سه نقطه می باشد.
• قاعدهٔ نسبت یا تناسب (هم اندازگی) از اصول وقواعد خوش نویسی: استفاده از یک سوم یک دوم دو سوم و سه سوم قلم و همچنین بدین معنی که حروف و شکل های مشابه هم، در همهٔ موارد به یک اندازه باید باشند.
• قاعدهٔ ترکیب (هماهنگی): یعنی آمیزش و درکنارهم قرار گرفتن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله ها و سطرها با یکدیگر. به گونه ای که از حسن ترکیب برخوردار باید باشند.که از قاعدهٔ اصول و نسبت از آن پدید می آید
• قاعدهٔ کرسی (قالب پذیری): یعنی نوشتن با توجه به خط کرسی انجام شود. یا همان خط زمینه
• صفا (شادابی): حالتی است که طبع را شاد و چشم را روشن سازد.
• شأن (دل نشینی): کیفیتی است از خط که چون پدید آید خطاط به نگریستن در خط مجذوب شود و احساس خستگی نخواهد کرد.

دو اصطلاح صفا و شأن صفت خطی است که به مرحلهٔ کمال رسیده باشد و پس از سال ها تمرین و کارآزمودگی در خوشنویسی پدید می آید.

• ضعف: از قواعد خوش نویسی رعایت نازکی در حروف می باشد.
• قوت: رعایت ضخامت در حروف میباشد وکمال آن در آخر کشیدهها دیده می شود.
• سطح: از قواعد خوش نویسی حالت خشکی است که بچشم ناظر میاید و فقط دراوایل کشیده ها است. مثلا در خط بنایی 99 درصد از سطح استفاده می شود و یا در خط کوفی دور: حالت نرمی و دایره وار بودن حروف است که نهایت آن درآخر کشیده هاست واعتدال سطح ودور را باید در خط استادان یافت. مثلا درخط دیوانی بیشتر دور می باشد.
• صعود مجازی: از قواعد خوش نویسی حرکت قلم از پایین به بالارا میگویند بشرطی که مستقیم نباشد.مانند آخر مدات(کشیده ها)
• نزول مجازی: حرکت قلم ازبالابه پایین است وحالت مستقیم نداردچون اوایل کشیده ها.

انواع نزول وصعود :

• حقیقی : مانند الف با که صعود حقیقی است و یا حرف میم به تنهایی که نزول حقیقی می باشد.
• مجازی : مانند نون ( ن) یا حرف مر که نزول مجازی می باشد.

آموزش قواعد خوش نویسی به زبان ساده

نکته اول این است که حروف مفرد را به گونه ای ترکیب کنیم که به معتدل ترین حالت در چهارچوب اصول شکل خودرا پیدا کند.

دومین نکته این است که خط باید به گونه ای نوشته شود که ته حروف و کلمات در یک خط مستقیم قرار بگیرند که آن را کرسی نام گذاری کرده اند.

حروفی را که به یک دیگر شبیه هستند را برابر با هم مینویسند مانند دوایر ش و ی و ن به نوشته های زیر دقت کنید:

خوش در ش

دوستار در د و ر

موی در م

روی در ر و و

دقت داشته باشید که در صعود و نزول حقیقی نیز باید این موارد رعایت شوند.

سومین نکته این می باشد که در خوشنویسی با هر قلمی که مینویسید (درشت و یا ریز) حروف و کلمات باید متناسب همان قلم باشند و نسبت به همان قلم کوچک و یا بزرگ نشوند.

به عنوان مثال حروف و کلمات باید به یک اندازه و متناسب با یک دیگر تحریر شوند. از هر دو کلمه ای که آناتومی یکسانی دارند باید دقیقا شبیه به هم در سطر تحریر شوند در غیر این صورت جملات زیبایی خود را از دست می دهند.

چهارمین مورد که در انتها و ابتدای دوایر به کار می رود ضعف است در تحریر بسیاری از حروف ضعف که همان تیزی و تندی باشد به حروف و کلمات زیبایی خاصی می بخشد . دقت داشته باشید تیزی کلمات به نیش قلم بستگی خواهد داشت.

پنجمین مورد که در خوشنویسی و خط می توان نام برد قوت می‌باشد. قوت در بهترین حالت این است که در تحریر انتهای مدات و وسط دایره های با تمام قلم نوشته شود.

ششمین مورد سطح است، سطح به خشکی حالت کلمات می گویند. که در اولین نگاه ببینده به چشم می آید و متوجه آن می شود.البته در خوشنویسی سطحی مشاهده نمی شود و در تمام حروف مسطح دور کمی دیده خواهد شد.

دور هفتمین گزینه ای می باشد که باید به آن دقت نمایید. می توان گفت مشکل بودن خط نستعلیق به واسطه همین دوایر است و شما می توانید حد اعتدال دوایر را از استاد خوشنویسی بپرسید.

هشت صعود مجازی است گاهی قلم از پایین به بالا حرکت می کند ولی حرکت آن مستقیم نیست مانند آخر دوایر حروف در این دوایر نیز باید دقت زیادی کرد.

گاهی قلم از بالا به پایین حرکت میکند که به آن نزول مجازی می گویند و در حروفی مانند ل ا م ک دیده می شوند این حرکت نباید دقیقا به صورت مستقیم کشیده شود.

دهمین نکته رعایت اجزا نه گانه ای است که در اول متن برای شما شرح دادیم که آن را اصول می نامند. شما هر چقدر بیشتر این اصول را در خط خود رعایت نمایید خط شما نفیس تر و ارزشمند تر خواهد شد.

یازدهیمن نکته را بابا شاه اصفهانی، صفا نام گذاری می کند و در شرح آن اینگونه می نویسد: صفا حالتی است در خط که طبع را مسرور و مروح می سازد و چشم را نورانی می نماید. صفابی تصفیه قلب تحصیل آن نتوان کردشان به حالتی می گوند که کاتب بیننده را به وجد می آورد و او را مجذوب نوشته می سازد. می توان گفت خوشنویس هنگامی که به شان دست یابد به سرانجام خوشنویسی و به مرحله استادی میرسد.

خط خوب چه خطی میباشد؟

خط خوب فقط به معنای زیبایی در خط نمی باشد بلکه دردرجه اول برای درست نوشتن و رعایت اصول کلی خط بر روی تک تک واژگان می باشد.

این واژگان باید روی کاغذ به تحریر در بیاد که در این صورت باید با کاملترین قواعد خوش نویسی از پایه آشنا شویم. یک دسته خط خوب و زیبا می تواند نشان دهنده شخصیت افراد باشد و دقیقا برعکس این موضوع نیز ممکن است پیش بیاید.

10 وسیله که برای خوشنویسی نیاز داریم

ابزارکار یک خوشنویس مبتدی

وسایل و ابزار خوشنویسی در خلق یک اثر مطلوب بسیار موثرند. ابزار خوب مشوق هنرمند در ادامه کار و پیشرفت اوست. ابزار مهم و اصلی خوشنویسی عبارتند از:

قلم نی: نوع مرغوب آن از نی های دزفولی (برای قلم های ریر و متوسط) یا نی خیزران (برای درشت نویسی) تهیه می شود.

کاغذ: که در گذشته به صورت دستی ساخته می شد و مراحل تولید و پرداخت پیچیده ای داشت. امروزه کاغذهای گلاسه، به ویژه گلاسهٔ مات، برای نوشتن مناسبترند.

مرکب: که باید مخصوص خوشنویسی باشد. بیش از همه مرکب مشکی و پس از آن قهوه ای کاربرد دارد. برای کارایی بهتر و بیشتر می توان چند قطره آب مقطر یا گلاب را به مرکب و لیقه اضافه کرد. این کار موجب جذب بیشتر مرکب بر روی قلم می شود و برای اجرای بهتر حروف کشیده بسیار مؤثر است.

هنرمند شهرتان را در دیپیا پیدا کنید

دنبال خط خاصی هستی؟

ایده داری؟؟ اینجا هنرمندا برات می سازن

افزون بر آن از وسایل خوشنویسی می توان به ابزار زیر اشاره کرد:

دوات، لیقه، قلمتراش، قط زن، سنگ تیزکن قلمتراش، قلمدان، زیرمشق از نوع فوم و یا چرمی، مِسطره، ابزار به هم زدن لیقه و مرکب، قاشق مخصوص آب ریختن در دوات یا قطره چکان.

سخن آخر

باتوجه به پیشنیه ایرانیان در هنر خوشنویسی در این مقاله تصمیم داشتیم در ابتدا شما را با خوشنویسی آشنا کنیم و سپس به انواع آن بپردازیم. در انتهای یک مقاله برای شما یک پی دی اف سرمشق آورده شده است که می‌توانید آن را دانلود کتید و تمرین خود را شروع کنید. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.

دریافت پی دی اف سرمشق خط(کلیک کنید)