تشعیر

تشعیر نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصل های برخی کتب و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است .

تشعیر چیست؟

تشعیر اصطلاحی در نگارگری و نقاشی ایرانی است. تشعیر در لغت به معانی موی بر آوردن بچه در شکم و نیز موی را داخل مَوزه کردن و آستر کردن موزه به موی آمده است (شاد؛ نفیسی ، ذیل واژه ) و در اصطلاح ، نقوشی از یک یا دو رنگ است که در حاشیه و سرفصل های برخی کتب و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است .

تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش بسیار ریز از گیاه و پرنده و درخت اطلاق می شود.

نمونه ای از تشعیر در جلد درونی احسن الکبار فی معرفه الائمه الاطهار (988ق) با نقش دفاع سیمرغ از آشیانه اش در برابر اژدها موجود است.

در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه ی نسخ یا مرقعات ،معمولا با یک یا دو و حتی با سه رنگ طلا انجام می گیرد،از آنجا که طراحی تشعیر، که در اصل طراحی حیوانات و منظره و اقسام آن است ، اغلب با طلا و به وسیلة قلم موهای بسیار ظریف انجام می گرفته است ، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند.

تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتب خطی ، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی ، از دوران تیموریان در ایران مرسوم گردید. طرح ها و نگاره های غالب در ساختن تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها ،حرکات ابر و باد ،درختان متنوع،حیوانات خیالی و افسانه ای مانند سیمرغ واژدها ،حیوانات وحشی در حال جست و خیز ،پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده ی بی دریغ از طلای ناب می باشد.

نام گذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روش ها و فنون و جایگاه ارائة آن است . تشعیر بر دو قسم است : تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته و تشعیر وحوش .

در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایع اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن، بر حواشی کتب کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن ، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد.

در تشعیر وحوش که بر دو نوع نخجیری و گرفت و گیر است، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیبهای خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

نقوش تشعیری هر کدام جایگاهی معیّن و شیوه ای مستقل دارند؛ مثلاً جای نقش شیر و اژدها و سیمرغ و ادوات رزم در حواشی کتب و مجالس رزمی و جای نقش مرغزارها، سروستانها، بته جقه ها، بیدهای مجنون ، آهوان و پرندگان در حواشی کتب و جلدها و مجلس سازی های تغزلی و شکارگاه هاست .

آموزش گام به گام تشعیر(کلیک کنید)

پیشینه و تاریخچه تشعیر

تشعیر ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای سابقه ای دیرینه است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی دیده می شود. اما در قرن های پیش تر نیز شکل های مختلف تزیین به کار می رفته است.

در باورهای مذهبی، حتی قبل از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، معمولا نمادهای حیوانی و گاه ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است. به همین سبب، نقوش جانوران از هنگامی که بشر نخستین آثار هنری خود را پدید آورده است به چشم می خورد. از دوره ساسانیان، آثار هنری فراوانی از تشعیرسازی در زمینه های مختلف صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های بسیار زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن دوره به چشم می خورد که اغلب دارای شکل های جانوران گوناگون است.

پس از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی پیوسته سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در دوران سلجوقیان، هنر رونق بسیار داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این عصر هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی، و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق تمام داشت.

در اوایل عصر تیموریان، گرایش به استفاده از نقوش طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین برخی نسخه های خطی مشهود است و از همین دوره به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب پدید آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب به شمار آورد.

تشعیر اساساً رابطه میان تذهیب و تصویر است. شیوه جدیدی در تشعیر بعدها رخ نمود که برای نخستین بار از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در دوره سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً مورد استفاده قرار گرفته است.

اندکی پیش از آغاز دوره سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، تمام صفحه با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شد. در زمان وی هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که اغلب با مایه رنگ های متفاوت طلایی نیز کار می شده است.

انواع تشعیر

نام گذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس روش ها و فنون و جایگاه ارائه آن است. تشعیر بر دو قسم است: تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته و تشعیر وحوش. در تشعیر گیاهی ، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن ، بر حواشی کتب کشیده می شود.

در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می گردد. در تشعیر وحوش که بر دو نوع نخجیری و گرفت و گیر است، طرح کلی تصاویر و نقوش انواع پرندگان و جانوران زمینی ، دریایی و اساطیری در ترکیب های خاص متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین پدید می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوه ها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

ترکیب بندی و حرکت در تشعیر ها، غالبا به صورتی است که موجب تنوع در دید و دنبال کردن چشم و حرکت در اطراف تصویر و هدایت آن به درون تصویر می گردد. این نگاه مانع از خسته شدن چشم و یکنواختی شده و همچنین نشاط و حرکت در دید مخاطب را به دنبال داشته است. دانش و فهم هنر تجسمی در پرداخت تشعیرها بیانگر درک عمیق و ذوق بالای هنرمندان نقاش ایرانی بوده است.

نقوش تشعیر

نقوش تشعیرایرانی اسلامی اصولاً بر دو گروه نقوش هندسی و نقوش گیاهی مشتمل اند. در تذهیب و تشعیر، این دو خانوادهٔ نقوش غالباً باهم می آمیزند و ترکیبی بی نظیر، زیبا، و متعادل را به وجود می آورند. نقوش هندسی ایرانی اسلامی اصطلاحاً گره گفته می شود و نقوش گیاهی ایرانی – اسلامی اصطلاحاً اسلیمی گفته می شوند.

نام مُفردات نقوش گیاهی ایرانی اسلامی که اصطلاحاً به آنها آلت گفته می شوند، عبارت است از دانهٔ بلوط، ماکو، طبل، شِش، برگ چناری، ترقه، ستارهٔ چهار پَر، ستارهٔ پنج پَر، ستارهٔ شش پَر، سَکرو، سُرمه دان، پنج شُل، پنج تُند، پنج باز و … . این مفردات در نقش های هندسی متنوعی با یکدیگر ترکیب شده واصطلاحاً گره های متفاوتی را ایجاد می کنند.

نقوش اسلیمی از ترکیب انواع اسلیمی ها و ختایی ها به وجود می آید. اسلیمی ها در انواع فیلی یا خرطومی ، دهان اژدری ، ماری ، ابری ، گلدار ، برگی ، باچنگ ، ساده ، توپُر و… طراحی می شود.

نام مفردات ختائی نیز عبارت است از گل، نیمل، گل سه پَر، گل چهار پَر، گل پنج پَر، گل لاله عباسی، غنچه، برگ، برگ چناری، برگ کنگره ای، ابرک، گِره، چنگ، بند، ساقه، شرفه و…. این مفردات تحت قواعد خاص خود بر محور اسلیمی ها می نشینند و با هم ترکیب می شوند.

اسلیمی ها و ختائی ها در قالب ها و فرم های متنوع و گوناگونی با هم ترکیب و طراحی می شوند، بعضی از مهم ترین این قالب ها عبارتند از سرلوحه ها (در انواع تاج، نیم تاج، چهارگوش، چشمه ای، گنبدی)، ترنجی، شمسه، لچک ترنج و… . نقوش تشعیر ایرانی – اسلامی نیز اساساً بر دو گروه نقوش الهام گرفته از نگارگری و نقوش گیاهی مشتمل اند.

نقوش گیاهی در اینجا نیز اسلیمی خوانده می شوند که جزئیات آن در بالا شرح داده شد. نام مفردات نقوش الهام گرفته از نگارگری اغلب از نام حیوانات و گیاهان گرفته شده است که عبارت اند از ابر، گل، بوته، درخت، کوه، صخره، سنگ، اسب، شیر، خرگوش، آهو، روباه، اژدها، پرندگان، سیمرغ و … . تقسیم بندی معتبر دیگری که در مورد نقوش الهام گرفته از نگارگری در تشعیر به کار می رود از آنِ اسکندر اسکندر پورخرمی است که نقوش تشعیر را به صور انسانی، صور جمادی، صور نباتی، صور حیوانی و صور خیالی تقسیم کرده است.

این مفردات با توجه به فضای در نظر گرفته شده برای تشعیر با هم ترکیب شده و فضای خالی مابین آنها با انبوهی از گیاهان و درختان مُلهِم از نگارگری پوشانده می شود تا جایی که غالباً برای یافتن یک آهو یا پرنده می بایست با دقت زیاد به نقوش تشعیر نگاه کنیم.

آشنایی با ابزار و رنگ های مورد نیاز نقاشی تشعیر

ابزار کار هنر نقاشی تشعیر همان ابزار کار نقاشی در تذهیب می باشد و رنگ سفید با استفاده از رنگ هایی که در متن کار به کار می رود، پوشش داده و در نهایت متن کار به رنگ های متنوعی در می آید.

برای رنگ آمیزی در تشعیر به صورت اصولی باید فقط از رنگ طلایی و یا مشتقات آن مانند: طلایی متمایل به سبز رنگ مسی، طلای متمایل به قرمز رنگ شنجرفی، طلایی متمایل به زرد و نارنجی رنگ اشرفی استفاده شود و همچنین از همین طیف رنگی برای رنگ آمیزی متن کار نیز استفاده می شود.(اگر به هنر قلم زنی روی مس علاقه دارید می‌توانید مقاله مربوط به آن را بخوانید)

البته در هنر تشعیر به طور معمول از طلای یک رنگ یا دو رنگ روی زمینه و با رنگی تیره تر از رنگ زمینه کار می شود، گاهی نیز دیده می شود که از رنگ دیگری جز طلایی برای رنگ آمیزی نقوش استفاده می شود، اما در این مورد خاص نیز فقط از رنگ اخرا که قرمز متمایل به قهوه ای است با تونالیته هایش و رنگ آبی استفاده می کنند.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دیپیا اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

سخن آخر
از این رو می توان نتیجه گیری کرد که در هنر تشعیر همه رنگ ها کاربرد نداشته و دایره رنگ ها محدود می باشد. استادان فن هنر تشعیر این سبک از نقاشی را بر پایه رنگ های کاربردی آن به دو دسته با نام های تشعیر مطلا و تشعیر الوان نامگذاری کرده اند. در این مقاله قصد داشتیم شما را با هنر تشعیر و پیشیشنه آن آشنا کنیم و سپس اشاره‌ای به ابزار و وسایلی کنیم یک یک هنرمند تشعیر به آن نیاز دارد. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.