مجسمه سازی

مجسمه سازی یا پیکرتراشی هنر شکل دادن به اشیا است و ممکن است در هر اندازه یا با هر موادی انجام گیرد. به فراورده های این هنر، تندیس، پیکره یا مجسمه گفته می شود. هر پیکر سه بعدی که به منظور دارا بودن یک بیان هنری آفریده شده را می توان تندیس نامید. البته باید توجه داشت که هر شکل دادنی را مجسمه سازی نمی گویند، بلکه باید در ورای آن یک فکر، خلاقیت یا یک نوآوری وجود داشته باشد.

پیکر تراشی حتی قبل از پیدایش قدیمی ترین تمدن ها وجود داشته؛ شواهدی از این هنر از تمدن غارنشینان به دست آمده است .در همۀ اعصار، هنر مجسمه سازی به علت مواد اولیۀ آن که اکثرا سنگ و چوب است به هنری باشکوه و با اصالت بدل شده و در برخی موارد شناسنامه ای برای هویت و طرز زندگی تمدن ها شده است.

مجسمه سازی چیست؟

مجسمه سازی شاخه ای از هنرهای تجسمی است که به شکل دادن اشیا با مصالح مختلف می پردازد. در واقع هنر مجسمه سازی فرایندی است که به خلق یک پیکر سه بعدی می انجامد؛ این حجم سه بعدی تندیس، پیکره و یا مجسمه نامیده می شود. در گذشته مجسمه سازی، تراشیدن و یا حجم دهی مصالحی مانند سنگ، فلز، چوب و گل بود اما امروزه با فرایندهای گوناگون و مصالح مختلفی اجرا می گردد.

آثار هنری مختلف از دوران دور برجا مانده است. پیکره های سنگی نسبت به سایر آثار هنری از دوام بهتری برخوردار بوده اند و آثار سنگی متفاوتی از دوران های مختلف و اقوام گوناگون به جا مانده است در حالی که بیشتر آثار چوبی در گذر زمان از بین رفته است. یونانیان باستان پیکرهایی به شکل خدایان خود می ساختند و در معابد قرار می دادند؛ مصریان نیز مجسمه هایی برای مردگان خود می ساختند و اقوام دیگر نیز هر یک مطابق با سنن و آئین خود اقدام به ساخت مجسمه می کردند. سومری های باستان پیروزی خود را با مجسمه سازی جشن می گرفتند.

اگر چه ایرانیان از دیر باز در هنرهای گوناگون مهارت داشته اند؛ ظاهرا مجسمه سازی پیش از اسلام و پس از آن در ایران رواج چندانی نداشته است. آثار کشف شده در ایران بسیار کم است و به چند مورد از دوره اشکانیان و ساسانیان محدود می گردد.

در ادامه تاریخ مسیحیان، کلیساها را با مجسمه هایی از شیاطین می آراستند تا یادآور حضور آنان برای مردمی که نه می توانستند بنویسند و نه بخوانند، باشند. از ابتدای تاریخ مجسمه سازی تاکنون، مجسمه ها بیشتر نقش یادبود داشته اند.

در قرن پانزدهم، یادبود قهرمانان دینی را در خیابان های شهرهای ایتالیا بنا می کردند و در قرن بیستم یادبودی از یک ترانه سرا در وسط شهر نیویورک قرار گرفت. آبنماهای بزرگ با مجسمه هایی که در وسط آنها قرار داشتند همچون قصرهای قدیمی در کنار آسمان خراش ها نیز پیدا شدند. کشورهای درگیر در جنگ جهانی دوم نیز برای احترام به سربازانشان از مجسمه استفاده می کردند.

همچنین مجسمه های بسیاری برای بزرگ داشت وقایع تاریخی ساخته شده اند. از آن جمله می توان به مجسمهٔ نبرد هیروشیما اشاره کرد. مجسمه ها ممکن است به یادبود بزرگان تاریخ ساخته شوند، همچون مجسمهٔ مهاتما گاندی و بسیاری مجسمه ها نیز به عنوان هنری عمومی به نمایش گذاشته می شوند.

معدودی مجسمه ها خود به مظهری از تاریخ بدل می شوند، مانند مجسمه آزادی در ایالات متحده. همچنین در ایران سالانه بسیاری از جشواره ها و یا دوسالانه های برپا می شود که به عنوان قدردانی و یادبود به منتخبین [تندیس] هدیه داده می شود. خلاصه آنکه در طول تاریخ هنر مجسمه سازی و پیکرتراشی بیانگر هویت، فرهنگ، آئین و مذاهب ملل مختلف بوده است.

تفاوت مجسمه سازی با سایر رشته های هنرهای تجسمی:

عنصر حجم(Volume) نقش بسیاری در طرح نهایی یک مجسمه دارد و این خصلت مجسمه سازی را از دیگر هنرهای بصری متفاوت می کند. مجسمه می تواند به صورت نقش برجسته باشد و به زمینه ای انحصاری ارتباط داشته باشد و یا می تواند به صورت مستقل هویتی انحصاری داشته باشد.

هر چه که هست سه بعدی(Three-dimensional) بودن و مجسمه سازی با هم عجین شده اند.

آموزش ساخت مجسمه یا مجسمه سازی

انواع مجسمه سازی

الف- نقش برجسته

همان گونه که از نامش پیداست نوعی کار هنری حجم دار است که با چشم، برجسته بودن آن قابل مشاهده است. این نقش به صورت مجزا و به تنهایی ساخته نمی شود و الزاما نیاز به یک قیم و نگهدارنده و زمینه ای متصل دارد.

در واقع نقش برجسته نوعی مجسمه سازی وابسته به زمینه است و در ترکیب با زمینه مورد نظر مفهوم پیدا می کند. هنرمندان ایرانی و بین المللی بسیاری در حیطه کاری نقش برجسته به فعالیت مشغول می باشند. در اکثر ابنیه قدیمی ایرانی آثار نقش برجسته بر روی اماکن و اشیا باقی مانده دیده می شود، که هنوز هم پس از گذشت سال ها از زیبایی آن کاسته نشده است.

ب- همه جانبی

مجسمه همه جانبی، از نظر ساختار تفاوت بسیاری با نقش برجسته دارد. در واقع مجسمه همه جانبی به تنهایی و مستقل از زمینه، حجم خاصی را اشغال می کند. شاید از دید عموم مجسمه های همه جانبی بیشتر شناخته شده باشند.

برخی از میادین اصلی شهر، مزین به مجسمه های همه جانبی می باشند که با توجه به نوع مواد اولیه با یکدیگر تفاوت دارند. سردیس ها و تندیس ها از مجسمه های همه جانبی محسوب شده و به طور مستقل فضایی را اشغال می کنند. این گونه مجسمه ها حتی اگر بر روی پایه ای کار شده باشند، نقش برجسته محسوب نشده و مجسمه همه جانبی و مستقل هستند.

پایه آموزش مجسمه سازی چیست؟

حتی بدون هیچ پیش زمینه هنری نیز می توان در کلاس های آموزش مجسمه سازی شرکت کرد و آثار زیبایی را خلق کرد. آنچه در این میان اهمیت دارد وجود علاقه و اشتیاق برای یادگیری است که هنرجو باید به طور پیش فرض داشته باشد.

بدیهی است بدون علاقه نمی توان در هیچ زمینه ای به موفقیت رسید. طرح زنی از روی ایده می تواند کلید مجسمه سازی باشد و همه هنرمندان بزرگ مجسمه سازی، طرح های اولیه خود را طراحی کرده و پس از بارها بازنگری به طرح نهایی و مورد نظر خود می رسند.

کاملاً مشخص است که آشنایی با نقاشی و یا طراحی می تواند در مجسمه سازی نیز بسیار مؤثر باشد. به طور معمول هنرمند ایده ای ذهنی دارد که می خواهد آن را به اجرا درآورد. این ایده بنا بر سفارش و یا میل باطنی می تواند باشد که تفاوتی در نوع کار ندارد.

توجه داشته باشید که برای ساخت یک مجسمه خاص سفارشی نیز، این ذهن خلاق هنرمند است که طرح اولیه را طراحی می کند. چگونگی طراحی در ساخت نهایی مجسمه تأثیر داشته و باید با آگاهی و دانش همراه شده و با تجربه تکمیل گردد.

روش های مجسمه سازی

به طور معمول مجسمه سازی به دو صورت کنده کاری و جفت کاری انجام می شود، که هر کدام روش های آموزشی خاصی را می طلبد. و هنرجو با توجه به نوع مواد اولیه و علاقه، یکی از این نوع آموزش ها را انتخاب می کند.

الف- آموزش مجسمه سازی به روش کنده کاری

کنده کاری که در اصطلاح به آن حجاری نیز گویند روشی است که مجسمه ساز بر روی مواد جامد به کار می برد. روال کار به این صورت است که هنرمند مجسمه ساز قطعه ای از سنگ، چوب و یا هر شی ء مشابه را انتخاب کرده، و با کندن قسمت های خاص به طرح مورد نظر می رسد.

مثلاً یک توده سنگ بزرگ که به شکل مکعب می باشد، با کنده کاری بر روی سنگ و حجاری تبدیل به مجسمه ای زیبا و هنرمندانه می شود. در این روش مجسمه ساز با توجه به طرح اولیه باید بتواند قسمت های اضافی را حذف کند.

ب- آموزش مجسمه سازی به روش جفت کاری

مجسمه سازی با روش جفت کاری تفاوت بسیاری با شیوه حجاری دارد به این صورت که قطعات از پیش ساخته شده توسط هنرمند که می تواند حاصل بافت و یا ریخته گری باشد توسط جوشکاری، لحیم کاری، پرچ کاری و میخ زدن به خود شکل می گیرد، و طرح مورد نظر را ایجاد می کند.

مصالح و مواد لازم در مجسمه سازی

پیکره را می توان سه بعدی و یا نقش برجسته ساخت. مجسمه سه بعدی مستقل است و فضا اشغال می کند، در حالی که نقش برجسته بر روی زمینه متصل شده و کمی از سطح بیرون آمده است. مجسمه سازی را بر اساس مصالح ساخت می توان دسته بندی نمود. در ادامه به معرفی رایج ترین مصالح مجسمه سازی خواهیم پرداخت.

مجسمه سازی با گِل

مجسمه سازی با گل را م یتوان ساده ترین تکنیک مجسمه سازی دانست. شکل پذیری گل نسبت به سایر مصالح ساخت بیشتر است و از آنجا که دیرتر خشک می شود و امکان اصلاح کار وجود دارد، برای شروع مجسمه سازی ایده آل است.

رایج ترین ماده برای مجسمه سازی با گل، خاک رس است؛ معمولا از ابزار پلاستیکی و چوبی و کاردک های مختلف برای مجسمه سازی با گل استفاده می شود.

مجسمه سازی با گچ

در روش مجسمه سازی با گچ مخلوطی از گچ، سیلیس و آب تهیه می شود؛ طرح اولیه مدلسازی شده و با گچ قالب گیری می شود.

هنگامی که مجسمه از قالب خارج شد با ابزار مناسب قطعات اضافه را جدا می نمایند و پس از سنباده کاری و پرداخت مجسمه آماده می شود. مجسمه سازی با گچ برای ساخت پیکره، تندیس و احجام کاربرد زیادی دارد. شیوه مجسمه سازی با گچ مشابه شمع سازی و دیگر فرآیندهای قالب گیری است و به ابزار پیچیده ای نیاز ندارد.

مجسمه سازی با چوب

چوب یکی از مرسوم ترین مواد اولیه برای ساخت تندیس است که به سادگی در دسترس قرار دارد. اگر چه برای مجسمه سازی با چوب می توان از چوب انواع درختان استفاده نمود؛ بهتر است پیش از ساخت مجسمه به کاربرد و محل قرار گیری آن دقت نمود.

چوب درختانی مثل گیلاس، گردو و کاج برای مجسمه سازی با چوب ایده آل هستند چرا که حکاکی و پرداخت چوب این درختان ساده است و البته کار نهایی از زیبایی بیشتری برخوردار خواهد شد. در این شیوه معمولا یک طرح اولیه آماده می شود و سپس با ماژیک طرح را روی چوب پیاده سازی می کنند. در نهایت با تراشیدن قسمت های اضافی اثر نهایی خلق می گردد.

ابزار لازم برای مجسمه سازی با چوب در حقیقت همان ابزار رایج نجاری است و اگر تمایل دارید هنر مجسمه سازی با چوب را فرا بگیرید بهتر است ابزار آلات رایج مثل اره، مغار، سنباده و را تهیه نمایید.

مجسمه سازی با سنگ

در شیوه مجسمه سازی با سنگ بیشتر از سنگ های مرمریت و تراورتن استفاده می شود؛ خاصیت آهکی بودن این سنگ ها باعث برش پذیری بهتر آنها می گردد و هنرمند با تراشیدن قسمت های اضافی حجم مورد نظر را روی سنگ ایجاد می نماید.

مجسمه سازی با سنگ علاوه بر آثار هنری برای تزئین بنا ها نیز کاربرد دارد. از این تکنیک برای پیکر تراشی و ساخت تندیس استفاده می شود و هنرمندان ایتالیایی از پیشتازان این تکنیک در دنیا هستند. ابزارهایی مثل قلم، چکش و فرز سنگ بری برای مجسمه سازی با سنگ ضروری هستند.

مجسمه سازی با فلز

قبل از شروع کار باید از ایده ای که در ذهن دارید چندین طرح زده و از بین آن ها بهترین را انتخاب کنید. از گچ یا خمیر مجسمه سازی، ماکت طرح را ساخته و آماده اجرای تندیس فلزی می شویم. فلزات را به اندازه های مختلف و دلخواه برش داده و با مقیاس مناسب در کنار یکدیگر قرار داده و به هم جوش می دهیم تا طرح تکمیل شود.

از فلزات معروف مورد استفاده در ساخت مجسمه می توان از برنز نام برد. در ساخت مجسمه های برنزی ابتدا طرح و مدل گچی ساخته شده و با موادی از جنس سیلیکون قالب زده می شود.

مجسمه های برنزی با موم زنبور عسل و قالب دولایه گچی با ضخامت مناسب کار می شوند و قالب تحت حرارت قرار گرفته و مجسمه بعد از خنک شدن قالب از آن خارج می شود. پرداخت نهایی و پتینه کاری روی مجسمه در انتها، موجب زیبایی مجسمه خواهد شد.

مجسمه سازی با فایبرگلاس و یا بتن

طرز کار با فایبرگلاس(fiberglass) و بتن در مجسمه سازی، تا حدودی مشابه است. مانند کار با سازه های دیگر باید ابتدا طرح را کشیده و ماکت کوچکی از آن آماده کنید.

این ماکت را با گچ، گل و یا خمیر مجسمه سازی می توانید اجرا کنید. برای ساخت مجسمه اصلی در ابعاد بزرگ بتنی و یا فایبرگلاس باید اسکلت بندی داشته باشید. اسکلت بندی می تواند با میلگرد و توری تکمیل شود. این کار نیاز به آموزش و مهارت دارد.

در این زمان باید روی اسکلت را با گچ و یا گل بپوشانید نوع پوشش بستگی به نوع کار دارد. تا اینجا باید کلیت کار مشخص شده باشد. پس از انجام یک سری ریزه کاری و قالب گیری از مدل کار را ادامه می دهیم تا طرح نهایی آماده شود.

لازم به ذکر است که قالب را قبل از خشک شدن کامل از هم باز نکنید. در نهایت اصلاحات و ریزه کاری های لازم را هنرمند مجسمه ساز انجام می دهد. این گونه پیکره ها به طور معمول رنگ می شوند.

مجسمه سازی مدرن

آگوست رودن(August Rodin) به عنوان پدر مجسمه سازی مدرن شناخته شده است. او در مجسمه سازی ایده های جدیدی ارائه کرد که سبب شد مجسمه سازی مدرن جایگزین مجسمه سازی کلاسیک پیشین شود.

رودن عمدتا به ساخت مجسمه های برنزی بصورت مدرن می پرداخت و در آثار خود از اشکال ناتمام و بافت های خشن و همچنین از ظاهر ناتمام نقاشی های امپرسیونیست(Impressionist) استفاده می کرد.

در واقع مجسمه سازی مدرن حاصل تلاش جوامع غربی برای تطابق با شرایط جامعه شهری و صنعتی بود. که نقطه شروع جنبش مدرن در نمایشگاه جهانی پاریس در سال 1900 و با نمایش آثار رودن صورت پذیرفت. این نمایشگاه، ترکیبی از فرم های مختلف و فضاسازی های زیبا بود.

مجسمه سازی مدرن شامل چه هنرهایی هست ؟

جنبش مجسمه سازی مدرن شامل: هنر نو، کوبیسم، انتزاعی هندسی، سوپرماتیسم، سازه، دادائیسم، سورئالیسم، فوتوریسم، اکسپرسیونیسم انتزاعی، پاپ آرت، مینیمالیسم و هنر مفهومی است.

البته بهتر است این نکته را هم در نظر داشته باشیم که حتی با وجود گسترش مجسمه سازی مدرن در سال های اخیر باز هم مجسمه سازی سنتی از رده خارج نشده است. از مجسمه سازی سنتی و رئال، در بسیاری از ساختمان ها و بناهای عمومی در شهرها استفاده می شود و طرفداران بسیاری دارد.